2-ma’ruza: O’lchov vositalari. Reja

 
Oʼlchash xatoliklari va ularga baho berish 
Oʼlchash xatoligi, shuningdek, ishlov berish xatoligi turli sabablar tufayli 
yuzaga keladigan elementar xatoliklar yigʼindisidan paydo boʼladi. Asbob hosil 
qiladigan oʼlchash xatoligi ishlatiladigan oʼlchash vositalaridagi mavjud 
xatoliklarga bogʼlik boʼladi. Bu xil xatoliklar paydo boʼlishiga asbobning 
printsipial sxemasi yoki mexanizmi nomukammalligi tufayli uni tayyorlash va 
sozlashda yoʼl qoʼyilgan xatoliklar sabab boʼladi. OʼqISh xatoligi oʼlchash 
vositalari koʼrsatuvini noaniq uqish tufayli yuzaga keladi. Parallaksdan boʼladigan 
xatolik shkala sirtidan kuzatish sharoiti oʼzgarishi tufayli paydo boʼladi. Parallaks 
xatoligi shkaladan koʼrsatkichgacha boʼlgan masofaga va koʼz nurining shkala 
sirtiga tushirilgan normaldan chetga ogʼishiga proportsional boʼladi. 15.1-rasmda 
qabul qilingan belgilarga muvofiq parallaks xatoligi 

n



htg

boʼladi. 
Qiyshayish tufayli boʼladigan xatolik Abbe printsipi buzilganda paydo 
boʼladi. Abbe printsipi shundan iboratki, oʼlchash vositalarini yaratishda 

---

ularning shkalalarini oʼlchanadigan oʼlchamlar bilan bir chiziqda yotishiga 
erishish lozim, yaʼni oʼlchov chizigʼi go’yo shkala chizigʼining davomi 
boʼlishi kerak. 15.2-rasmda ramkasi qiyshaygan shtangentsirkul tasvirlangan. 
Bunday shtangentsirkul jagʼlari orasidagi masofa bir xil emas. 
Shtangentsirkul «a» oʼlchamga oʼrnatilganda ramkaning qiyshayishi tufayli 
uning jagʼlari orasidagi oʼlchamlar «v» va «s» boʼladi. Qay tomonga 
qiyshayishiga qarab bu oʼlchamlar «a» dan katta yoki kichik boʼlishi 
mumkin. Bunda paydo boʼladigan xatolik 

a=c-a=l

formula boʼyicha 
hisoblanadi. 
Normal oʼlchash sharoitidan chetga chiqish sababli hosil boʼlgan 
kattalik taʼsiridan oʼlchash asbobining koʼrsatishi oʼzgaradi. Masalan, 
temperatura normal kiymati 20°C dan chetga oʼgganda oʼlchash vositalari 
detallarining va tekshirilayotgan buyumning uzunligi oʼzgaradi. Bunda 
oʼlchash vositasi detalining materiali bilan buyum materialining chiziqli 
kengayish koeffitsienti turlicha boʼlganligi uchun bu oʼzgarishlar har xil 
boʼladi. Temperatura taʼsiridan paydo boʼladigan xatolik 
formula asosida hisoblanadi. 
Temperatura taʼsiridan paydo boʼladigan xatolikni, normal temperaturada 
oʼlchash, tekshirilayotgan buyum bilan asbob temperaturasini tenglashtirish, 
oʼlchash natijalariga temperatura taʼsiridan paydo boʼladigan xatolikka teng 
tuzatish kiritish bilan kamaytirish mumkin. Oʼlchash vositasi (oʼlchov uchligi)ning 
buyum sirtlariga tegadigan joylaridagi kontakt deformatsiya, yupqa devorli detallar 
deformatsiyasi, ustun yoki shtativnipg elastik deformatsiyasi tufayli oʼlchash kuchi 
taʼsiridan 
xatolik 
paydo 
boʼladi. 
Agar 
yupqa 
devorli 
va 
oson 
deformatsiyalanadigan buyumim oʼlchashda asbob uzunlikning tugal oʼlchovlari 
boʼyicha sozlansa, oʼlchash kuchi taʼsiridan paydo boʼladigan xatolik pasta boʼlishi 
mumkin. Uni kamaytirish uchun oʼlchash natijalariga tugatish kiritish lozim. Bu 
tuzatish tajriba yoʼli bilap aniqlanadi yoki asbob namuna detal boʼyicha rostlanadi. 
Bunda asbobni sozlashdagi va keyingi oʼlchashdagi deformatsiyalar bir xil boʼldi 
va toʼldiriladi. 

---