2-ma’ruza: O’lchov vositalari. Reja

2.1-rasm. Hisoblashda parallaks hodisasi 
2.2-rasm. Abbe prinsipi buzilganda xatoliklarning paydo bo’lishi 
Obʼekt xatoligi tekshirilayotgan sirtning tugʼri geometrik shakldan chetga 
chiqishi, sirtning gʼadir-budurligi, materialning eskirishi, detal shaklining va 
oʼlchamlarining oʼzgarishi tufayli yuzaga keladi. Oʼlchash usulining xatoligi 
tanlangan oʼlchash usulining mukammal emasligidan paydo boʼladi. Bu xatolik 
deyarli, barcha usullarga tegishlidir. 
Asbobning absolyut xatoligi oʼlchamlari avvaldan maʼlum boʼlgan 
xatoliklari inobagga olinmaydigan obʼektni (namuna detalli, andazani) oʼlchash 
bilan aniqlanadi. Asbob koʼrsatkichlari bilan obʼekt oʼlchamlari orasidagi farq 
asbobning absolyut xatoligini biddiradi. 
Oʼlchashlarda (shuningdek, tayyorlashda) muntazam paydo boʼladigan 
xatoliklar aniqlanishi va kerakli tuzatiishar kiritib 3 yoki asbobni rostlab 
yoʼqotilishi mumkin. 
Tasodifiy xatoliklarni baholash uchun ularning paydo boʼlish qonuniyatini 
bilish kerak. Tasodifiy xatoliklarni detallarni tayyorlash hamda oʼlchashda ularning 
paydo boʼlishi ehtimoli bilan bogʼlovchi qonunlar mavjud. Ular tasodifiy 
qiymatlarning taqsimlanish qonunlari deb ataladi. Mashinasozlikda tasodifiy 
xatoliklarning paydo boʼlishi va taqsimlanishi normal taqsimlanish qonuni 
boʼyicha yoki Gauss qonuni boʼyicha sodir oʼulada. Paydo boʼlishi juda koʼp 
sabablarga bogʼliq boʼlgan (lekin bu sabablarning birontasi ham hal qiluvchi 
ahamiyatga ega boʼlmaydi) tasodifiy kattaliklar bu qonunga boʼysunadi. 
Etalon –rasmiy tasdiqlangan va ishlash o’lchov asboblariga tekshirish tizimi 
orqali o’lchamlarni uzatish vositasidir.
Zarur bo’lgan miqdorlarni hosil qilish uchun foydalaniladigan o’lchash 
vositalari me’yoriy o’lchash vositalari deyiladi (toshlar, paralel ko’ndalang yuzali 
tugal plitalar, kondensatorlar va h.k).
Namuna o’lchash asboblari ishchi o’lchash asboblarini solishtirib tekshirish 
uchun xizmat qiladi. Ishchi o’lchash vositalari bevosita o’lchash uchun 
qo’llaniladigan asboblardir. Etalondan ishchi asboblarga o’lcham birligini uzatish 
belgilangan bosqichlar bo’yicha ma’lum ketma-ketlikda amalga oshiriladi. 

---

O’lchash usullari (GOST 16263-70) fizik printsiplar va vositalarning 
qo’llanilishiga qarab quyidagilarga bo’linadi: bevosita, bilvosita, obsolyut, nisbiy, 
defferentsial, kompleks, kontaktli va kontaktsiz.
Agar, parametr kattaligi o’lchash asosida to’g’ridan-to’g’ri aniqlansa, bu 
bevosita o’lchash usuli deyiladi. Kattalikni aniqlashda asbob ko’rsatkichi va 
ma’lum bir fizik bog’lanishdan foydalanib hisoblansa, bilvosita usuldan 
foydalanilgan bo’ladi.
Absalyut usuldan foyladanilganda kattalik to’g’ri o’lchab aniqlanadi 
(shtangentsirkul, mikrometr, leneykalar yordamida o’lchamni aniqlash). Nisbiy 
usuldan foydalanganda esa olingan natija oldindan belgilangan kattalik bilan 
solishtirib aniqlanadi. Bunga nutromer yordamida ichki yuzalarning o’lchamlarini 
aniqlashni misol qilib ko’rsatish mumkin.
Differensial usulda mahsulot ko’rsatkichlari alohida–alohida o’lchanadi. 
Kompleks usulda o’lchanganida esa mahsulot sifati ko’rsatkichini yoki boshqa 
turdagi bir nechta ko’rsatkichlarini umumlashtirib aniqlanadi.
O’lchash asboblari, ularning metrologik ko’rsatkichlari bilan xarakterlanadi. 
O’lchash asboblarining asosiy parametrlari jumlasiga shkala bo’limlari oralig’i 
uzunligi, bir-biriga yondashgan shkalaning ikki belgisi (shtrixi) oralig’idagi 
masofa, shkala bo’limi bahosi-yondosh belgilariga to’g’ri keluvchi o’lchamlarning 
farqi kabi ko’rsatkichlar kiradi.