2-ma’ruza: O’lchov vositalari. Reja

---

2-ma’ruza: O’lchov vositalari. 
Reja: 
1. O’lchov birligini ta’minlash tizimi. 
2. O’lchov vositalari. 
3. O’lchash usullari. 
4. Etalon va me’yorlar. 
 
Tayanch so‘z va iboralar: metrologiya,o’lchov birligi, o’lchov vositalari, 
o’lchash usullari, o’lchash asboblari, graduirovka, optik-mexanik, etalon va 
me’yorlar. 
 
Metrologiya – fizik kattaliklarni o’lchash, bu kattaliklarning birligini 
ta’minlash usullari va vositalari, hamda talab qilingan o’lchash aniqligini olish 
usullari to’g’risidagi fandir.
Metrologiyaning asosiy vazifasi fizik kattaliklar, davlat etalonlari, namunali 
o’lchash asboblarini belgilash, o’lchash nazariyasini, metodlarini, vositalarini, 
nazorat va o’lcham birliklarini baholash usullarini ishlab chiqish, o’lchash 
asboblarining holatini baholash va o’lcham birliklarini etalonlardan ishchi o’lchov 
asboblariga uzatishlardan iboratdir.
Fizik kattaliklar amaliy yo’l bilan aniqlanadi. Aniqlashda texnik vositalardan 
foydalaniladi. O’lchash natijasida fizik kattalikning miqdori aniqlanadi:
Q=q·U 
 
 
 
 
(2.1)
 
bu yerda, q- qabul qilingan birlikda olinadigan fizik kattalikning son 
miqdori; U - fizik kattalik birligi.
O’lchash natijasida aniqlangan kattalik haqiqiy o’lcham deb ataladi. 
Me’yorlangan metrologik ko’rsatkichlarga ega bo’lgan va o’lchash ishlarida 
qo’llaniladigan texnik qurilmalar o’lchash vositalari deb ataladi. 
Oʼlchash asboblari oʼlchash oʼzgargichi, oʼlchash mexaiizmi va 
oʼlchanadigan kattalikning qiymatiii aniqlash imkonini beradigan hisob 
qurilmasidan tashkil topadi. UzRST 8.010-93 ga muvofnq birlamchi, 
oralikuzatuvchi va masshtab oʼlchash oʼzgartgichlari boʼadi. Oʼlchash zanjirida 
birinchi oʼrinni egallagan va unga oʼlchanadngan kattalik uzatiladigan oʼzgartgich 
birlamchi oʼzgartgich deb ataladi. Undan keyin oraliq oʼzgartgich turadi. 
Uzatuvchi oʼzgartgich oʼlchanadigan axborotni (malumotni) mavjud masofaga 
uzatish uchun xizmat qiladi. Masshtab oʼzgartgichlar, bir fizik kattalikni 
oʼzgartirmasdan oʼlchanadigan kattalik haqidagi signalni zarur marta oʼzgartirish 
uchun xizmat qiladi. Koʼrsatuvchi asbobning hisob qurilmasi shkala va strelka yoki 
yorugʼlik nuri koʼrinishidagi koʼrsatkichga ega boʼladi. Xozirgi vaqtda raqamli 
indikatsiya koʼrinishidagi hisob qurilmasi keng tarqalgan. Shkala oʼlchanadigan 
kattaliklar qatoriga mos keluvchi raqamlar yoki boshqa simvolni quyilgan belgilar 
yigʼindisidan iborat boʼlib, hisob qurilmasining bir qismidir. Shkalaning ikkita 
qoʼshni belgisi orasidagi masofa shkala darajasi deb ataladi. 
Oʼlchash asbobining asosiy metrologik koʼrsatkichlariga shkalaning ikkita 
qoʼshni belgilari orasidagi farqni bildiruvchi shkala larajasiniig qiymati; 
shkalaning eng qisqa belgilari oʼrtasidan oʼtuvchi faraz qilinadigan chiziq boʼylab 

---

oʼlchanadigan, shkalaning ikkita yonma-yon belgilari orasidagi masofani 
bildiruvchi shkala darajasining uzunligi; shkalada oʼlchanadigan kattalikning eng 
katta va eng kichik kiymatlarini bildiruvchi shkalaning boshlangʼich va oxirgi 
qiymatlari; shkalaning oxirgi va boshlangʼich qiymatlari bilan cheklangan shkala 
qiymatlarining oraligʼini bildiruvchi koʼrsatish oraligʼi; oʼlchash vositalarining 
ruxsat etilgan xatoliklari meʼyorlangan oʼlchanadigan kattaliklar qiymatlarini 
bildiruvchi oʼlchash oraligʼi; oʼlchash vositalarining ruxsat etilgan xatoliklari 
meʼyorlangan oʼlchanadigan kattaliklar qiymatlarini bildiruvchi oʼlchash oraligʼi; 
oʼlchash oraligʼining eng katta va eng kichik qiymatlarini bildiruvchi oʼlchash 
chegarasi; oʼlchash asbobi koʼrsatadigan signal oʼzgarishining uni keltirib 
chiqaruvchi oʼlchanadigan kattalik oʼzgarishiga nisbatini bildiruvchi uzatish nisbati 
(bu termin chiziqli oʼlchashlar uchun moʼljallangan asboblar uchun qabul qilingan, 
boshqa asboblar uchun esa «oʼlchash asbobining sezgirligi» termini ishlatiladi) 
kabi koʼrsatkichlar kiradi. Uzatish iisbatini daraja uzunligini shkala darajasining 
qiymatiga boʼlib topish mumkin; oʼlchash kuchi buyum bilan kontaktda boʼlganda 
oʼlchov chizigʼi boʼyicha taʼsir etadigan asbob hosil qiluvchi kuchdir; oʼlchash 
asbobining absolyut xatoligi deb, asbob koʼrsatishi bilan oʼlchanadigan 
kattalikning haqiqiy qiymati orasilagi farqqa aytiladi (kattalikning haqiqiy qiymati 
nomaʼlum boʼlganda, uning oʼrniga amaldagi qiymatidan foydalaniladi). Oʼlchash 
asbobining keltirilgan xatoligi deb, asbob absolyut xatoligining meʼyorlangai 
qiymatiga boʼlgan nisbatiga aytiladi: meʼyorlangan qiymat sifatida oʼlchashlarning 
yuqori chegarasi, oʼlchashlar oraligʼi, koʼrsatishlar oraligʼi va boshqalar 
tushuniladi; asosiy xatolik - normal sharoitda (20
0
S temperaturada, 101324,72 Pa 
yoki simob ustunining 760 mm ga teng atmosfera bosimida 58% nisbiy namlikda) 
ishlatilgan oʼlchash vositalarining xatoligidir. Oʼlchash vositalarining aniqlik klassi 
oʼlchash vositalarining umumlashgan tavsifi boʼlib, ruxsat etilgan asosiy va 
qushimcha xatoliklarning chegaralari bilan, shuningdek oʼlchash vositalarining 
aniqlikka taʼsir qiluvchi boshqa xossalari bilan belgilanadi; aniqlik klassi oʼlchash 
vositalarining ayrim turlari uchun standartlarda koʼrsatilgan boʼladi.