2-ma’ruza: O’lchov vositalari. Reja

Etalonlar o’lchash va nazorat asboblarining aloxida turini hosil qiladi. Ular 
umumdavlat va halqaro ko’lamda fizik kattaliklarni qayd qilish va o’lchov 
birliklarining doimiyligini saqlash uchun xizmat qiladi. Uzunlik birligi “metr” 
etaloni sifatida 1.650.763,73 ta yorug’lik to’lqinlari olingan. Yangi ta’rif bo’yicha 
1metr qilib – yorug’likning vaakumda 1/ 299.792.458 sekundda bosib o’tgan yo’li 
tushiniladi va hakozo.
Sanoatda uzunlikni qayd qilish maqsadida shtrixli va tekis yassi yuzali 
o’lchash vositalari (me’yor) qo’llaniladi. 
Universial asboblar turlicha geometrik parametrlarni o’lchash uchun 
qo’llaniladi. Maxsus asboblar esa alohida olingan paramertlarni o’lchash uchun 
mo’ljallangan bo’ladi.
Universal o’lchash asboblariga shtangen va mikroasboblar kiradi.
O’lchash kallakchalari – mexanik qurilma bo’lib, ko’pchilik o’lchash 
asboblarida tashkil etuvchi bo’lib xizmat qiladi. 
Optik-mexnik asboblar sanoatda ko’p qo’llanilib, o’zining yuqori aniqligi 
bilan ajralib turadi.
O’lchash vositalarini tanlash har-xil faktorlarni hisobga olgan holda amalga 
oshiriladi. Ulardan muhimlari ishlab chiqarish ko’lami (donalab, seriyada hamda 
ommaviy) va o’lchash aniqligi darajasiga qo’yiladigan talab hisoblanadi. Ishlab 
chiqarish ko’lami o’lchash asbobining turi va ish unumdorligini belgilaydi. Odatda 
donalab ishlab chiqarishda – universial, seriyalab ishlab chiqarishda – maxsus va 
ommaviyda- mexanizatsiyalashgan va avtomatlashgan o’lchash asboblari 
qo’llaniladi.
Shuning bilan bir qatorda mahsulotning konstruktiv shakli, nazorat qiluvchi 
paramertlar soni, o’lchamlari va massasi ham o’lchov vositalarini tanlashga 
bevosita ta’sir qiladi.
Har bir parametr uchun o’lchash asbobini tanlashda o’lchashda ruxsat 
qilingan xatolik hal qiluvchi ahamiyatiga egadir. Detallarni ishga yaroqlilik 
chegaralari ham parametrlarning muhim ko’rsatkichi hisoblanadi, chunki 
o’lchashda ruxsat qilinadigan xatolik detalni tayyorlash aniqligiga qo’yilgan 
talablarga bog’liq bo’ladi. Bu esa o’z navbatida nominal o’lcham va kvalitetga 
bog’liq.dir (T=ai).
Odatda o’lchash xatoligi tayyorlash (xatoligining) joizligining aniq ishlov 
berishda 35%ni, qo’pol ishlov berishlar uchun 20%ni tashkil qiladi. Bu xatolik 
tasodifiy, tizimli va boshqa turdagi barcha xatoliklarni o’z ichiga oladi.