2-ma’ruza Qog'oz xromatografiyasi

Rf qiymatlari. Aralashmadagi ba'zi birikmalar deyarli erituvchiga yetib boradi; ba'zilari asosiy chiziqqa ancha yaqinroq turadi. Qog'oz turi va erituvchining aniq tarkibi kabi boshqa parametrlar doimiy bo'lsa, erituvchiga nisbatan bosib o'tgan masofa ma'lum bir birikma uchun doimiy hisoblanadi. Erituvchiga nisbatan bosib o'tgan masofa Rf qiymati deb ataladi.
Shunday qilib, qog'oz xromatografiyasi tajribasida komponentning harakatlanish darajasi o'lchovini olish uchun xromatogrammada har bir ajratilgan komponent uchun "Rf qiymati" hisoblanadi. Rf qiymati komponent tomonidan qo'llash nuqtasidan bosib o'tgan masofa sifatida aniqlangan kattalikdir.
Rf =
Qog'oz xromatografiyasining afzalliklari
• Oddiy
• Tezkor
• Qog'oz xromatografiyasi uchun juda kam miqdordagi material talab qilinadi.
• Qog'oz xromatografiyasi boshqa xromatografiya usullariga nisbatan arzonroq.
• Noma'lum noorganik va organik birikmalarni ham qog'oz xromatografiya usuli bilan aniqlash mumkin.
• Qog'oz xromatografiyasi boshqa analitik usullar yoki jihozlarga nisbatan ko'p joy egallamaydi.
Qog'oz xromatografiyasining cheklovlari
• Ko'p miqdordagi namunani qog'oz xromatografiyasida qo'llash mumkin emas.
• Miqdoriy tahlilda qog'oz xromatografiyasi samarali emas.
• Murakkab aralashmani qog‘oz xromatografiyasi yordamida ajratib bo‘lmaydi.
• HPLC yoki HPTLC bilan solishtirganda kamroq aniqlikka ega
Harakatlanuvchi fazaning filtr qog'ozining kapillyarlari va yuzasi bo'ylab harakatlanayotganda sodir bo'ladigan xromatografik jarayon qog'oz xromatografiyasi deyiladi. Statsionar faza qog'ozning o'zi yoki uning tolalariga avvaldan biriktirilgan modda bo’lishi mumkin. Qog'oz xromatografiyasining mexanizmi taqsimlanish yoki adsorbsion bo'lishi mumkin. Harakatlanuvchi fazaning harakati yo faqat kapillyar kuchlar taʼsirida (koʻtariluvchi xromatografiya) yoki kapillyar kuchlar va tortishish kuchi taʼsirida (pastga tushuvchi xromatografiya) sodir boʻladi. Xromatografiya paytida tahlil qiluvchi moddalar qo'llash usuliga (nuqta yoki chiziq) qarab qog'ozda yumaloq yoki oval dog'lar yoki chiziqlar shaklida adsorbsiya zonalarini hosil qiladi. Berilgan tahlil qilinadigan namunaning xromatografiyasi natijasida olingan adsorbsion zonalar to'plamiga xromatogramma deyiladi. Xromatografiya paytida moddaning harakatchanligi Rf ushlanish omili bilan tavsiflanadi .
Qo'llanish sohasi
Qog'oz xromatografiyasi tahlil qiluvchi moddani identifikatsiya qilish, tozaligi va miqdorini aniqlash uchun ishlatilishi mumkin. Chinligini aniqlashda xromatografik qog‘ozga tahlil qilinadigan va etalon moddaning bir vaqtning o'zida xromatografiya qilinadi. Agar namunalar bir xil bo'lsa, xromatogrammalarda ularga mos keladigan adsorbsion zonalar bir xil shaklga ega va Rf qiymatlari teng bo'ladi. Identifikatsiya qilish uchun ba'zan analit va standart moddaning teng miqdordagi aralashmasini xromatografiya qilish tavsiya etiladi. Xromatogrammada adsorbsion zonani tavsiflovchi bitta nuqta kuzatilishi kerak. Xromatografiya shartlari Rf qiymatlari 0 dan farq qiladigan va 1 dan oshmasligi uchun tanlanishi kerak. Bundan tashqari, FM ko'rsatilgan aniqlash shartlari tahlil qilinadigan moddaning chinligini tasdiqlash uchun ishlatilishi mumkin. Tozalikni tekshirishda aralashmalar va asosiy modda turli xil Rf qiymatlariga ega bo'lishi kerak. Tahlil qilinadigan moddaning tozalik darajasini xromatogrammada topilgan aralashmalarning adsorbsion zonalarining rangi (yoki yutilish) kattaligi va intensivligi bilan baholash mumkin.
Miqdoriy tahlil qilish uchun spektrning ultrabinafsha va ko'rinadigan hududlarida o'lchash imkonini beruvchi maxsus asboblar qo'llaniladi. Spektrning ko'rinadigan hududida xromatogrammalarni qayta ishlash uchun
planshetli skanerlar va tegishli dasturlardan foydalanish tavsiya etiladi.Xromatogrammadan moddalar ajratib olingandan keyin ham ularning miqdorini aniqlash mumkin. Buning uchun adsorbsion zonalar kesiladi va aniqlanishi kerak bo'lgan modda mos erituvchi bilan ekstraktsiya qilinadi. So’ng erituvchi haydalib, quruq qoldiqdagi tahlil qiluvchi moddaning tarkibi kichik konsentratsiyalarni aniqlash uchun mos keladigan tahlil usul bilan topiladi. Sinov aralashmasining namunasi start chiziqqa nuqta yoki chiziq yo'nalishi bo'yicha qo'llanilishi mumkin. Bunda
adsorbsiya zonasi dog' shaklida, ikkinchi holatda esa boshlang'ich chiziqqa parallel bo'lgan chiziq shaklida bo'ladi.
Uskunalar.Qog'oz xromatografiyasini o'tkazish uchun inert materialdan tayyorlangan, kamera qopqog'i yopiq holda ajratish jarayonining borishini kuzatish imkonini beruvchi germetik kameralar qo'llaniladi. Ko'pincha, kamera sifatida shliflangan qopqoqli va qo'shimcha ravishda germetik bo’lgan shisha idishlar yoki silindrlar ishlatiladi. Qopqoqda erituvchi qo'shish yoki kameradagi ortiqcha bosimni bartaraf etish uchun teshiklar bo'lishi mumkin. Pastga qarab tushuvchi xromatografiya o'tkazishda kameraning yuqori qismiga mobil faza uchun idish qo'yiladi. Idishda kamida bitta xromatografiya o'tkazish uchun etarli bo'lgan hajmda mobil faza bo'lishi kerak. Idishning uzunligi xromatografik qog'ozning kengligidan kattaortiq bo’lishi kerak. Kamera xromatografik qog'ozni ishchi holatda mahkamlash va idishga mobil fazani kiritish uchun moslamalar bilan jihozlangan bo'lishi kerak.
Ko'tariluvchi xromatografiyada mobil faza kameraning pastki qismida joylashgan idishga joylashtiriladi yoki kameraning pastki qismiga quyiladi. Kameraning ichki devorlari filtr qog'ozi bilan qoplangan, bu uning erituvchi bug'lari bilan tezroq va to'liq to'yinishiga yordam beradi.

Adabiyotlar

• O’zbekisyon respublikasi Davlat Farmakopeyasi. 1 jild, 1-qism. Toshkent 2021. 89-95 b.