2-mavzu. Davlat qarzi nazariyasi

Pul emissiyasi o‘rniga qarz puli
Pul emissiyasi – Markaziy bankning alohida huquqi. U tijorat banklari buyurtmasiga binoan pul chiqaradi (yangi qog‘oz pullarni bosib chiqaradi). Qarzlar va pul emissiyasining kelib chiqishi bir – byudjet taqchilligi. Markaziy bankning davlatni bevosita kreditlash yoki davlat qimmatli qog‘ozlarini birlamchi bozorda sotib olish bilan defitsitni qoplashi qonunga ko‘ra mumkin emas. Davlat qimmatli qog‘ozlarini asosan tijorat banklari xarid qiladilar, so‘ngra uni Markaziy bankka bemalol, hech qanday to‘siqsiz sotishi mumkin. Markaziy bank davlat qimmatli qog‘ozlarini sotib olganda ularning haqini yangi bosib chiqarilgan pul bilan to‘laydi. Bu qarzni monetizatsiyalash (pulga aylantirish) deyiladi. Tijorat banklari balansida qimmatli qog‘ozlar o‘rniga pul paydo bo‘ladi. Bank krediti arzonlashadi, nobank sektori ko‘proq sarf-xarajat qiladi, natijada iqtisodiyot tezroq o‘sadi. Markaziy bank tijorat banklariga davlat qimmatli qog‘ozlarini sotganda, pulni muomaladan olib qo‘yadi. Bu qarzni sekyuritilash (qimmatli qog‘ozga aylantirish) deyiladi. Tijorat banklari balansida pul o‘rnini davlat qimmatli qog‘ozlari oladi. Bank krediti qimmatlashadi; nobank sektori sarf-xarajatlari kamayadi, natijada iqtisodiyot o‘sishi sustlashadi. Markaziy bankning qimmatli qog‘ozlar orqali qiladigan muomalasi ochiq bozordagi operatsiyalar nomini olgan va uning pul siyosatidan asosiy vositalar (dastaklar) hisoblanadi³⁵.
Monetizatsiya (va faqat shu narsa) davlatga soliq yig‘may xarajatlarni moliyalashtirish imkoniyatini yaratadi, chunki pul emissiyasida senoraj – tanga va qog‘oz pullar (banknotlar)ning nominali bilan ularni tayyorlash va etkazib berish xarajatlari o‘rtasidagi ayirma vujudga keladi. Senoraj davlat daromadiga qo‘shiladi, ammo soliqlardan farq qilgan holda resurslarni xususiy sektordan davlat sektoriga o‘tkazish natijasi hisoblanmaydi. Senoraj – pul chiqarishga davlat monopoliyasi hamda aholining o‘z mol-mulkining bir qismini pul shaklida saqlashga tayyorligi natijasidir.
Masalan, Kanadada Moliya vazirligi nominali 1 Kanada dollari bo‘lgan tangani tayyorlash va etkazib berishi uchun Qirollik zarbxonasiga atigi 12 tsent to‘laydi. Kredit muassasalari pulni tayyorlovchidan nominali bo‘yicha sotib oladi. Shunga muvofiq har bir shunday tanga Kanada hukumatiga 88 tsent keltiradi. Metall tangalarning “umri uzoq” bo‘lgani sababli ortiqcha tangalar qaytarib olinmaydi, tanga kredit muassasalariga sotilgan paytda senoraj yuzaga keladi va hukumat hisobiga o‘tkaziladi.
Qog‘oz pullar emissiyasi uchun Markaziy bank – Kanada banki javobgar. Kredit muassasalari ortiqcha banknotlarni qaytarib olish uchun Kanada bankiga topshirishi mumkin. Shu sababli Kanada banki uchun banknotlar majburiyat hisoblanadi, “banknot” senoraji hisob-kitoblari “tanga” senoraji hisob-kitoblaridan farq qiladi. Kanada banki buxgalteriya balansida banknotlar emissiyasi (passiv) davlat qimmatli qog‘ozlari (aktiv)ni sotib olish bilan muvozanatlanadi. Senoraj davlat qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha foizlar bilan banknotlarni tayyorlash va etkazib berish xarajatlari o‘rtasidagi ayirma tarzdida aniqlanadi. Bunday senoraj hukumat tomonidan qismlar bilan bir necha yil davomida yig‘iladi.
Keng tarqalgan 20 dollarlik banknotni olib ko‘raylik: Kanada banki balansida davlat qimmatli qog‘ozlari portfeli daromaddorligi 5% bo‘lganida bu banknot har yili salkam 1 Kanada dollari keltiradi. O‘rtacha olganda yiliga banknotni tayyorlash, etkazib berish va eskirganlarini muomaladan chiqarish uchun taxminan 4 tsent ketadi. Demak, har bir 20 dollarlik banknotdan o‘rtacha yillik senoraj 96 tsentga teng.
Keyingi yillarda Kanada banki muomalaga 35 mlrd. Kanada dollari miqdorida banknotlar chiqardi. Davlat qimmatli qog‘ozlari bankka foizlarning o‘zidan yiliga 1,7–2,2 mlrd. daromad keltiradi. Ularning kichik bir qismi – o‘rtacha 130 mln. – bankning operatsion xarajatlarini moliyalashtirishga sarflandi. Qolgani federal byudjetga tushdi.
Davlat soliq bosimini kuchaytirish va davlat qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha foizlar to‘lash o‘rniga o‘z xarajatlarini senoraj bilan moliyalashtira olishi mumkin. “Sog‘lom moliya”ning 6-qoidasi depressiya paytlaridagi kabi harakat qilishni tavsiya etadi. Pul emissiyasi – moliyalashtirishning g‘oyat jozibali manbai. Pul chiqarish va ularni oshirilgan nominal bo‘yicha tijorat banklariga sotish soliqlarni yig‘ish, xalqaro moliya tashkilotlaridan yoki moliya bozorida qarz olishga qaraganda ancha oson ham arzonga tushadi. Keyns monetizatsiyani “oqilona va amaliy” deb hisoblagan, albatta soliqlarga muqobil tarzda emas, balki foiz stavkalarini to‘liq bandlikka mos keladigan darajagacha pasaytirish vositasi tarzida³⁶.
Ammo, boshqa bir mashhur nazariya – miqdoriy pul nazariyasiga ko‘ra davlatning monetar ekspansiyasi inflyatsiyaning asosiy generatori hisoblanadi. Bu nazariya dunyoning turli burchaklarida, xilma-xil sharoitlarda muvaffaqiyat bilan “ishlamoqda”. Uzoq muddat nazarda tutilganda ekspansiya inflyatsiya sur’atiga 1:1 miqyos (masshtab)da ta’sir qiladi, ayni paytda ishlab chiqarishning o‘sishi sur’atiga ta’sir ko‘rsatmaydi. Pul massasining Mr ko‘rinishida 1% ga o‘sishi bilan inflyatsiya deyarli 1% ga ko‘tariladi (trend – o‘zgarishlar yo‘nalishi 45 gradusli musbat og‘ishga ega). Oddiy korrelyatsiya 0,95 ga teng (-rasm). Mana nima uchun xarajatlarni yangi pul chiqarib moliyalashtirishni iqtisodchilar juda xushlamaydilar. Monetar ekspansiyaning maqbul muqobili – bu qarzlar hisoblanadi.