2-мавзу. Халқаро савдо назарияси

Халқаро савдонинг замонавий назариялари

• Фирманинг ташқи савдо фаолияти назарияси.
• Бу назарияда таҳлил объекти сифатида мамлакат эмас, балки халқаро фирма кўриб чиқилади. Бунинг сабаби ташқи савдо операцияларининг катта қисми фирма ичидаги оборотдан иборатлигидир. Бугунги кунда жаҳон товар ва хизматлар савдосининг 70 %и, сотилаётган лицензия ва патентларнинг 80-90 %и, капитал экспортининг 40 %и фирма ичидаги алоқаларга тўғри келади. Фирма ичидаги савдо жаҳон бозорида сотиш учун мўлжалланган тайёр маҳсулотни йиғишда қўлланиладиган ярим фабрикатлар ва ўшимча эҳтиёт қисмларни айирбошлашга асосланади. Ташқи савдо статистикаси ташқи савдо йирик ТМК лар жойлашган мамлакатлар ўртасида жадал суръатлар билан ўсаётганлигини тасдиқлайди.

Маҳсулотнинг ҳаётийлик цикли назарияси ҳам янги классик назариялардан бири бўлиб ХХ асрнинг иккинчи ярмида Р.Вернон, Ж.Крэвис ва Л.Уэльслар томонидан ишлаб чиқилган. Бу назарияга мувофиқ янги товарнинг ишлаб чиқарилиши бир давлатдан иккинчи давлатга маҳсулотнинг ҳаётийлик босқичига мувофиқ равишда кўчиб ўтади. Мазкур назария халқаро савдони маҳсулотнинг ҳаётийлик цикли босқичлари асосида йўлга қўйиш лозимлигини тушунтиради. Маҳсулотнинг ҳаётийлик цикли тўрт босқичдан (вужудга келиш, талабнинг ўсиши, тўйиниши ва пасайиш) иборат циклни босиб ўтади ва улар бир-бири билан узвий боғлиқ.

• Маҳсулотнинг ҳаётийлик цикли назарияси ҳам янги классик назариялардан бири бўлиб ХХ асрнинг иккинчи ярмида Р.Вернон, Ж.Крэвис ва Л.Уэльслар томонидан ишлаб чиқилган. Бу назарияга мувофиқ янги товарнинг ишлаб чиқарилиши бир давлатдан иккинчи давлатга маҳсулотнинг ҳаётийлик босқичига мувофиқ равишда кўчиб ўтади. Мазкур назария халқаро савдони маҳсулотнинг ҳаётийлик цикли босқичлари асосида йўлга қўйиш лозимлигини тушунтиради. Маҳсулотнинг ҳаётийлик цикли тўрт босқичдан (вужудга келиш, талабнинг ўсиши, тўйиниши ва пасайиш) иборат циклни босиб ўтади ва улар бир-бири билан узвий боғлиқ.

• ҲАЁТИЙЛИК ЦИКЛИ НАЗАРИЯСИ

• Халқаро савдонинг назарий модели бўлиб, товарнинг ҳаётийлик цикли босқичлари – халқаро савдо соҳасида товар ҳаётийлиги ва сотувчи мақсадларининг амалга ошишини таъминлайдиган интервалларни қўллаш ёрдамида тузилган.

• Р.Вернон

• яратиш фазаси – мамлакат ичида эҳтиёжнинг вужудга келишига нисбатан янги маҳсулот ишлаб чиқарилиши;
• ўсиш фазаси – мамлакат ташқарисида янги маҳсулотга бўлган эҳтиёжнинг қондирилиши;
• етуклик фазаси – мамлакат ичида ва ташқарисида янги маҳсулотларга бўлган эҳтиёжнинг тўлиқ қондирилиши;
• тўйиниш фазаси – мамлакат ташқарисида янги маҳсулотлар сотувининг қисқариши;
• тушиш фазаси – ишлаб чиқарувчи мамлакат томонидан янги маҳсулотларни рад этилиш ва мавжуд эҳтиёжни импорт ҳисобига қондирилиши.

• маҳсулот миқдори қанча бўлса, ҳаётийлик цикллари ҳам шунча бўлади;
• маҳсулот ҳаётийлик циклининг ҳар бир босқичи ўзига хос хусусиятларга эга бўлади.

• МАҲСУЛОТНИНГ ҲАЁТИЙЛИК ЦИКЛИ

• маҳсулотнинг яратилиши, ўсиши, етуклик ва тушиш фазалари давомийлигини турли шаклларда уйғунлиги

• Юқори ўсиш,
• барқарорлик даврининг қисқа бўлиши ва тушиш

• Секин ўсиш,
• нисбатан узоқ давомийликка эга бўлган босқич ва кескин тушиши

• Кескин ўсиш,
• қисқа муддатли барқарорлик ва тушиш

• Нормал ўсиш,
• узоқ давомийликка эга барқарорлик ва кескин тушиш

• ТОВАРНИНГ ҲАЁТИЙЛИК ЦИКЛИ АСОСИДА ҲАЛҚАРО САВДОНИНГ ГРАФИК МОДЕЛИ

• Qtr – ишлаб чиқариш ҳажми
• t – маҳсулотни сотиш даври
• I босқич: мамлакат вужудга келган эҳтиёжни қондириш мақсадида маҳсулотнинг пайдо бўлиши ва яратилиши;
• II босқич: мамлакат ташқарисида янги ишлаб чиқилган маҳсулотга вужудга келган эҳтиёжни қондиришни белгилаб берувчи махсулотлар ишлаб чиқариш;
• III босқич: маҳсулотнинг етуклиги

• t

• QTR

• САМАРА КЎЛАМИ НАЗАРИЯСИ

• Халқаро савдонинг назарий модели бўлиб, самара кўламига асосланади

• Технологиянинг мос даражаси ва ишлаб чиқаришни ташкил этиш ишлаб чиқариш ҳажмининг ошиши билан узоқ муддатли ўрта ҳаражатларни қисқаришига таъсир қилади; оммавий ишлаб чиқариш натижасида иқтисод қилиш вужудга келади

• П.Кругман.
• Л.Ланкастер

• айрим мамлакатларда самара кўлами хусусиятига эга бўлган тармоқларнинг ихтисослашуви натижасида халқаро савдо фойдалилиги;
• мамлакатларнинг оммавий ишлаб чиқариш самарасига эга тармоқларга ихтисослашуви кам ҳаражат ва паст баҳоларда маҳсулот ишлаб чиқариш имконини беради;
• халқаро савдода оммавий ишлаб чиқариш самарасини қўллаш истеъмолчиларга паст баҳода маҳсулот таклиф қилиш имконини беради;
• халқаро савдо йирик халқаро фирма ва трансмиллий корпорациялар бошчилигида мужассамлашади.