2-mavzu. Iqtisodiy tahlilning metodi va unda qo‘llaniladigan an’anaviy usullar reja

M
a
hs
u
lo
tl
a
r 
turi
 
Ba
h
o
, 
so‘
m
 
Mahsulot 
ishlab 
chiqarish 
hajmi, dona 
Mahsulot-
ning 
egallagan 
salmog’i 
,% 
Mahsulot ishlab chiqarish 
hajmi, ming so‘m 
Farqi 
(+;-) 

---

Bi
zne
s rej
a
 
Hi
so
b
o
t y
il
i 
Bi
zne
s rej
a
 
Hi
so
b
o
t y
il
i 
Bi
zne
s rej
a
 
Qa
y
ta
 
hi
so
b
la
n
g
a
n 
m
a
hs
u
lo
t 
Hi
so
b
o
t y
il
i 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
6 
7 
8 
9 
P
0 
Q
0 
Q
1 
S
0 
S
1 
Q
0
P
0
ΣQ
1
P
0
 S
0/
100 
Q
1
P
0
8-7 
A 
30 
5000 
5300 
22,3 22,6 150000 
156813,6 
159000 
2186,4 
B 
20 
7800 
7940 
34,8 33.8 156000 
163142,4 
158800 - 4342,4 
S 
15 
9600 
10200 42,9 43.5 144000 
150836,4 
153000 
2163,6 
Σ 
x 
22400 23440 100 
100 450000 
470792,4 
470800 
7,6 
Bu yerda: q p— mahsulot ishlab chiqarishning umumiy hajmi; 
s— umumiy ishlab chiqarishda i- ko‘rinishdagi mahsulotning solishtirma 
salmog’i;
p, — i- ko‘rinishdagi mahsulotlar narxi. 
Keltirilgan misolda ishlab chiqarish strukturasi o‘zgargan va uning ta’sirida 
A va S mahsulotlar ulushi ortgan, B mahsulot esa kamaygan, natijada mahsulot 
ishlab chiqarish hajmi qiymat ifodasida 7,6 ming so‘mga ortgan. Bu korxona 
faoliyatining yanada ob’ektiv bahosi, chunki mehnat sig’imi bo‘yicha uchala 
mahsulot ham bir xil.
Iqtisodiy tahlilda ko‘rsatkichlarni taqqoslash uchun turli usullardan 
foydalaniladi. Masalan, mutloq ko‘rsatkich o‘rniga o‘rtacha yoki nisbiy 
kattaliklarni qo‘llab qator hollarda ko‘rsatkichlarning taqqoslanuvchanligiga 
erishish mumkin. Korxonaning ishlab chiqarish bazasini hisobga olmasdan 
mahsulot ishlab chiqarish hajmi, foyda summasi va boshqa mutloq 
ko‘rsatkichlarni qiyoslash mumkin emas. Lekin mutloq kattaliklar o‘rniga nisbiy, 
misol uchun, bir ishchi tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot, aktivlarning ming 
so‘mga to‘g’ri keladigan foyda summasi va shu kabilardan ham foydalanish 
mumkin.

---

Iqtisodiy tahlilda ko‘rsatkichlarning taqqoslanuvchanligini ta’minlash uchun 
tuzatish koeffitsientlaridan keng foydalanish mumkin. Shu bilan birga 
ko‘rsatkichlarning metodik nomutanosibligiga nisbatan e’tiborli bo‘lish lozim. U 
nafaqat taqqoslash natijalarini, balki umuman voqelik ma’nosini o‘zgartirib 
yuborishi mumkin. Masalan, fond qaytimi ko‘rsatkichini asosiy vositalarning jami 
qiymati bo‘yicha, ishlab chiqarishga mo‘ljallangan asosiy vositalar bo‘yicha yoki 
faqat asosiy vositalarning aktiv qismi bo‘yicha hisoblanishi mumkin. Shuning 
uchun, xulosalar to‘g’riligini ta’minlash maqsadida ularni hisoblash metodikasi 
bo‘yicha ko‘rsatkichlar bir xilligiga erishish lozim.
Ko‘rsatkichlarni taqqoslashda ularning taqqoslanuvchanligi bo‘yicha tabiiy 
iqlim sharoitlarini ta’minlash juda muhim. Xususan, bu qishloq xo‘jaligi uchun 
o‘ta muhim hisoblanadi.
Xulosa 
qilib 
aytganda, 
ko‘rsatkichlarni 
taqqoslanuvchan 
shaklga 
keltirishning asosiy usullari qiymat, hajm, sifat va struktura omillarining ta’sirini 
yagona bazisga keltirish yo‘li bilan xolislashtirish, shuningdek, foydalanish 
o‘rtacha va nisbiy kattaliklar, tuzatish koeffitsientlari, qayta baholash metodlari va 
boshqa shu kabilar hisoblanadi. Ulardan samarali foydalanish tahlil natijalari 
asosida optimal qarorlar qabul qilishni ta’minlaydi.