2-мавзу. ИҚтисодий базис тушунчалари (2 соат)

Бозорларнинг қуйидаги турлари мавжуд:

• Бозорларнинг қуйидаги турлари мавжуд:
• маҳсулотлар ва хизматлар бозори;
• ишлаб чиқариш омиллари бозори;
• молиявий бозор.
• Маҳсулотлар ва хизматлар бозори, ўз навбатида, товар биржалари, улгуржи ва чакана савдони, маркетинг ташкилотларини ўз ичига олади. Ишлаб чиқариш омиллари бозори барча ишлаб чиқариш учун зарур бўлган манбаларнинг олди-сотдисини акс эттириб, булар ер, меҳнат, капитал, ахборот ва тадбиркорлик қобилиятидир. Молиявий бозор корхона (фирма) ва бошқа бозор субъектларининг молиявий манбаларга бўлган талаб ва таклифини акс эттиради. У ўзида қимматбаҳо қоғоз (акция, облигация ва б.)лар бозорини мужассамлаштиради.

Бозорларни таркибий жиҳатдан қуйидаги йўналишлар бўйича табақалаштириш мумкин:

• Бозорларни таркибий жиҳатдан қуйидаги йўналишлар бўйича табақалаштириш мумкин:
• Иқтисодий йўналишига кўра: истеъмол товарлари бозори; саноат моллари бозори; хомашё бозори; меҳнат бозори; қимматли қоғозлар бозори ва б.
• Географик жойлашувига кўра: маҳаллий бозор; миллий бозор; жаҳон бозори.
• Рақобатнинг чекланганлик даражасига кўра: монополистик бозор; олигополистик бозор; монопсоник бозор; эркин бозор; аралаш бозор.
• Тармоқлар бўйича: автомобиль бозори; компьютер бозори; нефть маҳсулотлари бозори; қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бозори ва ҳкз.
• Маҳсулот сотиш хусусиятига кўра: улгуржи савдо бозори; чакана савдо бозори.

Бозор иқтисодиётининг афзалликлари қуйидагилардан иборат:

• Бозор иқтисодиётининг афзалликлари қуйидагилардан иборат:
• Ишлаб чиқаришнинг моддий манбалари тўғри тақсимланади. Бозорда моддий манбалар биринчи навбатда жамият учун зарур бўлган соҳаларга тақсимланади.
• Қисқа ахборот асосида ишлаб чиқариш самарали ташкил этилади. Ишлаб чиқарувчилар нарх билан харажат миқдорини билган ҳолда самарали фаолият олиб борадилар.
• Талабга кўра ишлаб чиқаришни тезда бошқа йўналишга ўзгартириш имконияти.
• Фан-техника тараққиётини ишлаб чиқаришга тез жорий қилишга ҳаракат қилинади.
• Барча ишлаб чиқарувчилар маҳсулот сифатини оширишга ҳаракат қиладилар.
• Бозор иқтисодиётининг бирмунча камчиликлари ҳам мавжуд бўлиб, уларнинг асосийлари қуйидагилардан иборат:
• Атроф-муҳитни ҳимоя қилишнинг иқтисодий механизмининг йўқлиги, яъни экологик муаммоларни бартараф этишда атроф-муҳитнинг тоза сақланишига корхоналарни фақатгина қонунлар асосида мажбур қилиш мумкин
• Фан-техника янгиликларини ишлаб чиқаришга жорий қилишда кўп ҳолатларда уларнинг оқибатлари ҳисобга олинмайди.
• Фойдаланиш учун зарур бўлган иншоотларни қуришга, турли хил тадбирларни ривожлантиришга имкон бермайди(масалан, йўўлар қурилиши, жамоа транспорти, спорт, таълим, соғлиқни сақлаш ва ҳкз.).
• Меҳнат қилишга ва даромад олишга кафолат берилмайди.
• Фанда асосли, чуқур тадқиқот қилишга имкон берилмайди.
• Бозор ижтимоий-зарурий маҳсулотлар ишлаб чиқаришга эмас, балки пули борларнинг талабини қондиришга ҳаракат қилади.
• Иқтисодиётнинг нотекис ривожланишига олиб келади. Бу каби муаммоларни ҳал қилишни давлат ўз зиммасига олиши керак.