2-Mavzu: Qishloq xo‘jalik hayvonlarining konstitutsiyasi. Hayvonlar konstitutsiyasi tog`risida tushuncha, uning qisqacha tarixi. Qishloq xo‘jalik hayvonlarining eksteryeri va interyeri to`g`risida tushuncha

Sut yunalishidagi qoramollarning tanasi uchburchak ba’zi suyaklari burtib turadi, terisi yupqa, burmali, cho‘ziluvchan. Ularning sut hosil qilish a’zolari va katta qorni juda yaxshi rivojlangan. Boshi uzun va tor . Ko‘kragi chuqur, oyoqlari mustahkam, to‘g‘ri qo‘yilgan go‘shtdor qoramollarnikiga nisbatan uzunroq bo‘ladi.
Go‘shtdor qoramollarning tanasi chuqur va keng, kuchli rivojlangan muskul va teri osti yog‘ qatlamiga ega, terisi yumshoq, nozik junlar bilan qoplangan.Boshi engil, kalta va keng. Orqa qismi uzun, keng, tekis bo‘lib, muskullar bilan to‘lishgan. Oyoqlari kaltaroq, keng qo‘yilgan, ko‘pincha egilgan bo‘ladi.
Sut-go‘sht yo‘nalishidagi qoramollarda bu xususiyatlar oraliq formada bo‘ladi.
Chirvinskiy – Maligonovlar ning ilmiy izlanishlarida; hayvonlarni yoshlik davrida etarli darajada oziqlantirmaslik natijasida, shu davrda jadal o‘sadigan a’zo va qismlarning o‘sishi orqada qolishi, so‘nggi davrlarda ularni hatto juda yuqori darajada oziqlantirish yo‘li bilan ham ijobiy natijaga erishib bo‘lmasligi isbotlangan.

Qishloq xo`jalik hayvonlari interyer haqida tushuncha. Keyingi paytlarda zootexniyada qishloq xo`jalik hayvonlarining interyer haqidagi ta’limot ancha oldin rivojlandi. Bu ta’limotning asoschilaridan biri akademik E.F.Liskun hisoblanadi. Interyer - bu hayvon konstitutsional tuzilishi va mahsuldorligi yo`nalishini

organizmning ichki fiziologik anatom - gistologik va bioximik xususiyatlari o`rtasidagi bog`lanishning umumiy yig`indisidir.
Interyer quydagilarni o`rganishga imkoniyat yaratadi:
a) Organizmning ichki strukturasini bilishga
b) Organizm ichki tuzilishidagi organlar, to`qimalar, sistemalar
rivojlanishini qiyosiy o`rganishga
v)Organizmning fizologik, bioximik va uning konstitutsional xususiyatiniurganishiga
g) Organizmning ontogenoz davrida shakllanishi va unga ta’sir kiluvchi
faktorlarni aniklashga. Hayvonlarning intererini urganishda turli xil metodlardan foydalaniladi, jumladan gistologik, fizologik, bioximik, anatomik, sitologik, rengenoskopik, ximiyaviy, genetik va immunogenetik metodlar kullaniladi. Xayvonlar intererini urganishning asosiy ob’ektlari kon va uning immuno- biologik xususiyatlari , sut, ter, yog bezlari, teri, ichki organlar, suyaklar xisoblanadi. Elimning mikrostrikturasi. Sut bezlarning morfologik va gistologik
tuzilishini urganish xayvoning elim formalari buyicha seleksiya ishini, ya’ne tanlash va juftlash ishlarini tezlashtirishga yordam beradi. kupchilik ilmiy takikotlar shuni kursatdiki, yukori maxsuldorlikga ega sutdor sigirlar elinida bezli tukma 75 - 80% ni, biriktiruvchi tukma esa 20 - 25% ni tashkil kiladi. Gusht yunalishda ega bulgan xayvonlar elinida biriktiruvchi tukima ancha kup kismni tashkil kiladi. Teri, ter va yog bezlari intererni urganishning asosiy ob’ektlari xisoblanadi. Nozik konstitutsiyali xayvoning teri osti birikturuvchi tukmasi kuchsiz rivojlangan bulsa, bush konstitutsiyalilar kuch l i rivojlangan. Sutning tarkibida yogi kam bulgan xayvonlar jun tolasi atrofida 2 - 3 ta yog bezilari bulsa, seryog xayvonlarga esa 7 - 9 ta buladi. Korakul kuylari juniningyugonligi enidermisining kalin yupkaligiga boglik ekanligi aniklangan (yupkada - mayin, kalinda - dagal jun) Kon kursatgichlari xam muxim interr kursatgichlari bulib xizmat kiladi. Kondagi shakllielementlar (eritrotsit va lekositlar), gemoglabin, oksil va oksil fraksiyalari, lipidlar, shakarlar, kalsiy mikdori, kon gruppasi aniklanadi. Jumladan keyingi paytlarda keng kullanilayotgan kon gruppalarini aniklash xayvonlarning kelib chikishni, ba’zi bir kasalliklarni aniklashda foydalaniladi.
2.Shuningdek, щvetsariyalik olim U.Dyurst hayvon konstitutsion tiplarini aniklashda oksidlanishprotsessiga asoslangan. Nafas oluvchi tipli xayvonlar organizmida gaz almashinuvprotsessi, ovkat xazm kiluvchilarga nisbatan ancha yukori buladi. Gusht yunalishiga ega bulgan xayvonlar konining 1 ml. da eritratsitlar soni 8780 dan 10920 gacha bulsa sut yunalishidagilarda esa 5280 dan 6910 gacha bulishi tajribada aniqlangan.
Chorvachilik maxsuldorligi turli tuman. Bular kuyidagilar:
1.Tugridan - tugri ozuk - ovkat uchun ishlatiladig an maxsulotlar : sut, gusht, yog, tuxum, balik, ikra, asal.
2.Ozik - ovkat sanoati uchun maxsulot - ~ut maxsulotlari kefir, kaymok, yog, pishlok, kalbasa, kazn va xokazo.
3.Meditsina preiaratlari tayyorlash endokrin bezlari gorisaklari, osukozon shirasi, kon zardobi va xokazo.
4.Engil sanoat xom - ashyosi, juy, teri, tuyok, shox, suyak, tivit, par va xokazo.
5.Meneral ugit mahsuloti go’ng.
6.Spermahsul (naslchilik stansiyasi)
7.Naslchilik maxsulotlari: naslli yosh xayvonlar etishtirish va ularni sotish.
Kolxoz xayvonlar ininr maxsuldorchilik kobiliyatini belgilovchi asosiy xususiyatlari:
1.Urchish (kurpayish); a moyillik xususiyati
2.Onalik xislati (emizib bolasini kayta kilish)
3.Tezetiluvchanlik
4.Yiriklik
5.Uzok yashovchanlik
6.Konstatutsiyasish ;t mustaxkamligi.
7.Irsiy xususiyati.
Chorva mollarini urchitishdan asosiy maksad inson uchun kimmatli ozik - ovkat maxsulotlari va sanoat uchun xom - ashyo etishtirishdan iborat. Chorva mollarnish maxsuldorlik kobiliyatini belgilovchi xususiyatlari kuyidagilardan iborat:
1.Urchishga (kupayiglga) moyillik xususiyati
2.Onalik sifati, ya’pi emizib bolasini katta kilish
3.Tezetiluvchanlik
4.Yiriklik
5.Uzok yashovchanlik
6.Konstitutsiya tipining mustaxkamligi
7.Irsiy xususiyati

1. Urchishga (kupayishga) moyillik xususiyati xayvondan olinadigan maxsuldorlikning oshishiga olib keladi. Chatishtirish chorva mollaridan uz vaktida ma’lum muddat oraligida tugdirish butun xayoti davomida olinadigan maxsulotning kup bulishiga sababchi buladi. Bundan tashkari xayvonning pushtdorligi xam ma’lum rol uynaydi. Xayvon kanchalik sergusht bulsa undan shunchalik kup maxsulot olinadi. YOvvoyi xayvonlar yilning ma’lum bir faslida kurayish xususiyatiga ega bulsa madaiiy zotlar yil davomida ya’ni barcha fasllarda kupayish xususiyatiga ega. SHu sababli yovvoyi xayvonlar kupayishi monotsiklik madaniy zotlarniki politsiklik xarakterga ega.

2.Onalik sifati ya’ii bolasini emizib kata kilish xususiyati
barcha kishlok xujalik xayvonlariga xos xususiyatdir. Shu sababli
turli maxsuldorlikg ega bulgan chorva mollarini sut
maxsuldorligi buyicha baxolanadi. Masalan gusht yunalishidagi
koramollarda sut maxsuldorligi buyicha 6 oylik buzogining yirik
ogirligi buyicha, chuchkalarda bir oylik chuchka bolalari yirik
ogirligi buyicha baxolanadi.
3.Tez tiluvchanlik ch orva mollarining konstitutsional xususiyati bulib irsiy xarakterga ega buladi. Tez etiluvchanlik irsiy bulish bilan a xayvoshsh oziklantirish va asrash sharoitiga kup jix: i boglik buladi. SHu sababli tez etiluvchanlik buyicha tailash va juftlash normal oziklantirish va asrash sharoitidagini samarador buladi.
4.Xayvonning yir 11 cj gigi uning tirik ogirligi, tana ulchamlari orkali ani! : nad i. Yirik xayvondan odatda kup sut, gusht, jun olinadi. SH eilan bir katorda yirik xayvon kuprok ozuka eydi. Ammo ular ozuka birligi xi^biga kuprok maxsulot etishtiradi. Masalap 3: sg tirik ogirlikdagi sigir 3500 kg sut bergan, 700 kg tirik rlikdagi 7000 kg sut bergan. Bunda xar ikala sigirda xam sut; pik koeffitsenti 1:10 ya’ni 500:350=10; 7000:700^=10. Ammo S yirik sigirdan ikkita mayda sigir maxsuldorligiga tesh- gach sut sogib olingan. Ikkala mayda sigir bitida yirik si a Karaganda kup uzuka eyishi uz - uzidan ma’lum. SHu sababli mshi ig yirikligi iktisodiy axamiyatga xam ega.
5.Uzok yashovchilik Koramollar 30 yil, OTJ 35 yil, chuchka - 11 yil, kuylar – 12. yil, tuyalar -25 yil yash: mumkin. Xujalikda koramol 8-12 yilkuylar 5 - 8 yil, chuchk: 7 yil, otlar va guyalar 20 yil fond.
6. Irsiyat Qishlok xo‘jalik xayvoilari asosan ozik - ovkat maxsulotlari va sanoat uchun xom - ashs tayyorlash uchun urchitiladi. SHunga kura xayvonlarning maxsuldorligi - ularning asosiy xujalik uchun foydali xususiyati xisoblanadi. Barcha zooveterinariya ishlari (urchitish, ustirish, oziklantirish va asral) xayvondan nisbatan arzon, kup va sifatli maxsulot olishga karatilgan buladi.
Xayvonlarning x ) bir tur maxsuldorligi murakkab bir belgi bulib, ular f ziologik xaet - faoliyati maxsulidir. Xayvonlarning maxsuldrligi yukori darajadagi uzgaruvchanligi bilan xarakterlapa, . Uzgaruvchanlik sabablarini va konuniyatlarini bilish, bu protsessii boshkarish, yulga kuyishga, xayvon maxsuldorligi i sistemali ravishda oshirishga yordam beradi. Xayvonlar maxsul ligi asosap ikk faktorga boglik, ya’ni:
1.Hayvon zotlarining irsiy va individual xususiyati
2.Tashqi sharoit va xayvonlardap foydalaniladi. Xayvonning tashkiko‘rinishiga (ekstereriga) karabmaxsuldorligi xakida taxminiy ma’lumot olish mumkin. Ammoeksterer xususiyatl: asosi, sut maxsuloti, tuxummaxsulotini, chopkirl] mi anik boxolash mumkin emas. SHunga kura, xayvonlar maxe erligini baxolash va xisobga olish aloxida axamiyatga ega di. Sut organizm uchu i (mmatli ozik moda bulib, tarkibida engil xazm buluvchi 031 . moddalar (yog, oksil), mineral moddalar, fermentlar va vitami ish saklaydi. Insoniyat koramol, zebu, kutos kabi xayvonlar; ; uz bolasini bokish uchun kerakli sut, mikdoriga nisbatan a; kup sut berish. Kobiliyatini oshirishga erishgan. Sut asosap k myullarning sut, sut - gusht yunalishiga ega bulgan zotlarida) kiradi.
Sutdan sariyog, k ok, smetana, tvorogo, sыr, kefir kabi kimmatli ozik - ovkat axusulotlari olinadi. SHuningdek, kuy echki va ot su i lari -ka sifatnda kup foydalaniladi. Kuy sutidanbrinza, ot b' r sutidan esa kimmatli shifobaxsh ichimlik - kimiz tayerlanadi. Xayvonlardan dshlan sutning ximyoviy tarkibi, ularning turiga bogli bo‘ladi. (tablitsaii kursatish lozim).
Sut maxsulotini urganishda laktoshiya davri, sutdan chikish davri, kuruk bokilish davri kabi tushunchalarni bir- biridan ajratmok lozim.
Xayvon tukkan/ elinda sut xosil bulishining
tuxtashtigacha bulgan d; - laktatsiya davri deyiladi.Sut xosil bulini iing tuxtashi - sutdan chikish (zapusk) deb aytiladi.Sutdan chikish dav adan to yangi tugishgacha utgan davr - kuruk bokilish davri deb ataladi.
Laktatsiya davrip: uzup yoki kiskaligi xayvonning turi va zotiga boglik buladi. Elinda sut xosil bo‘lishi va undan ajralib chikishi marakkab reflektor protsess u, neyrogumoral sistema yordamida boshkarib turiladi.
Laktatsiya egri chizig‘i kuyidagi 4 xil kurinishda buladi:
1.Kuchli daraj ; a turgun va yukori sogimli
2.Kuchli ammo turgun emas, eng yukori sogimdan keyin keskin pasa; t va laktatsiyaning ikkinchi yarmida YAna kutariladi.
3.Yuqori, j. щi j) i u 11 bulmay tez ^asayuvchi
4.Past turgun statsiya. Bunday xayvon kam maxsuldor buladi.
1 litr sut xosil bulg emindan 400 - 500 l kon okib utishaniklangan. Sigirlar pshg emini uz funksiyasini intensiv bajarib turgan davrd ular yirik vazrshning 3 % gacha etadi. Yillik sut mikdori 4 k syugrammni tashkil kilgan takdirda sigirning sut bez id' bir yil ichida 500 kg kuruk moda sintezlapadi va org m; li chikib ketadi, shundan 132 kg oksillarga, 152 kg crjj a, 188 kg shakar^arga va 28 kg xar xil mineral moddalarga tu keladi. Sut xosil bulish: xtovsiz davom etadi, ammo bez undan vakt - vaktida bushab turad berish refleksining uzi esa taxminan 5-6 minut davom e; bu asosan gipofizning orka pallasi ishlab chikaradigan oksi garmoniping tasiriga boglik. Tajribalarda aniyuklanishicha, alveol al ar da xosil buladigan sut uz - uzidan ajral b smaydi, agar sigir vakt - vaktida sogib turilmasa, uning elinida sut xosil bulishi tuxtab kolishi mumkin, bu esa sigirni sutd an chikishiga olib keladi. Sigirlarning laktatsiya oylarida beradigan suti mikdorinish xama uzp shshlarini laktatsiya egri chizigi shaklida grafik tarzida ifodalash mumkin. Laktatsiya egri chizigi kuyidagi kurinishlarda buladi:
1.Bir tekis tunguvchi
2.Keskin pasayuvchi
3.Ikka chukkili
Sut maxsulotiga tasir kiluvchi faktorlar.
Xayvonlarning su maxsuloti mikdori xilma - xil bulib,1000 kg. Dan25000 kg. guzgarishga ega. Xattoki, bu uzgarish birxil oziklanish, asrash iiklim sharoitida parvarish kilinayotganbir zotga mansub bulgan sigirlarda turlicha buladi. Sut maxsuloti xas: ... ining oziklantirish, asrash, ulardan foydalanish, gauningd xar bir podada olib borilayotgan
naslchilik ishlari dar- eilan boglik buladi. Mamlakatimizda urchitilayotgan koramol zotlarning sut (beriga) maxsuloti bekiyos xisoblanadi, buni kuyidagi xujaliklar kursat ish mumkin. Masalaы, Permoblastidagi № 9 ot zavodining urtacha maxsuldorligi 6018
kg, «Lesnoe» davlat naslchilik zavodila (Leningrad obl.) - 5746 kg,
«Leniskiy luch» kolxoz (Moskva obl.) - 5205 kg, «Detskoselskiy» a da (Leningrad obl.) - 5079 kg, «CHinoz» savxozida (Toshkent O6J 5010 kg, «Kommunizm» kolxozida (Toshkent obl.) - 5011 i xokazo.
Xayvonlarning maxsuldorlkgi turli xil usullarda baxolanadi.
1. Laktatsiya ergan suti mikdoriga karab
aniklanib airim laktatsiya davri bir x xayvonni uzaro takk
2. 365 kunli! respublikamizda kullaniladigan laktatsiyaning o‘rtacha davomiyligi 365 kup; Norvegiya, Kanada Laktatsiyaning 365 ravishda uzaytirishi 3 marta jaxon rekor; lakabli sigr unga baxolash. Bunda xayvop lar laktatsiya davomida bergan sut mikdori 11921 kg bulgan