2 mavzu. Riniyatoifa (Rhyniophyta) oʻsimliklar boʻlimi. Reja

psilofitlar (Rsilophyta) keyinchalik esa riniyafitlar (Rhiniophyta) deb atagan (1-
rasm). Bu guruh vakillari bizgacha yetib kelmagan boʻlsada, ularning qazilma 
xolda topilgan turlari tuzilishi jihatdan yuksak oʻsimliklarning evolyusiyasini 
oʻranishda muhim ahamiyat kasb etadi. 1859-yilda Kanadalik geolog Jeyms Doson 
Kanadadan devon davriga xos qoldiqlardan nomaʻlum yuksak oʻsimlikning 
gʻaroyib bir qoldigʻini topgan. Uning dixotomik shoxlangan tanasi boʻlib, biroq 
unda barglar boʻlmagan. Oʻtkazuvchi sistemasi sodda tuzilishga ega boʻlgan. 
Topilgan oʻsimlikning sporangiysi uning dixotomik shoxlarining uchlarida 
joylashgan. Yer osti organlari esa topilmagan. Doson topgan bu oʻsimligiga 
(Psilophyton princeps) deb nom bergan. 1912-yilning kuzida Shotlandiyadan riniya 
(Rhinia) turkumiga oid oʻsimlik topiladi. 1937-yilda paleobotanik U. Lang sodda 
(primitiv) yuksak oʻsimliklarning riniyalardan ham qadimgi vakilini yuqori silur 
qoldiqlaridan (Buyuk Britaniya) kuksoniya (Cooksonia) deb atalgan yangi 
turkumni kashf etdi. Keyinchalik kuksoniyaning qoldiqlari yuqori silur 
qatlamlaridan Chexoslovakiya, Markaziy Qozogʻiston, Nyu-York shtatidan, 
Shotlandiyadan va Gʻarbiy Sibirdan ham topilgan. Kuksoniyalar bundan 415 mln 
yillar oldin yashagan oʻsimliklar ekanligini poleobotanik materiallar tasdiqlaydi. 
Bu qoldiqlar silur davridan to devon davrining oxirigacha yashagan eng qadimgi 
yuksak oʻsimliklar sanalib, ular dastlab psilofitlar boʻlimiga birlashtirilgan. Hozirgi 
paytda koʻpchilik olimlar ularni riniofitlar (Rhiniophyta) deb atashadi. Ular 
elementar oʻq organi kauloid va undagi filloid va rizoidlardan iborat boʻlgan. 
Evolyusiya jarayonida kauloidlardan yirik barglar (qirqquloq barglari - vayyaga 
oʻxshashlar) kelib chiqqan. Fillioidlar kauloidda oʻrnashgan boʻrtma oʻsimtalar 
boʻlib, ularga plaunlarning kichik barglari - mikrofillarning kelib chiqishi bilan 
bogʻliq deb qaraladi. Riniyatoifalarning sporafitlari dixotomik shoxlangan asosiy 
oʻq va uchida sporangiy saqlovchi kauloidlardan iborat. Kauloidlarning uchida 
joylashgan sporangiyalarda teng sporalar (izosporalar) hosil boʻlgan. 
Sporangiyalari qalin poʻstli va sharsimon-uzunchoq shakllarda boʻlgan. Ularning 
diametri kuksoniyalarda 1 mm gacha, riniyalarda esa uzunligi 12 mm gacha 

---

yetgan. Sporangiylarda koʻplab sporalar taraqqiy etadi. Riniyatoifa oʻsimliklarning 
gametofiti haqida aniq maʻlumotlar yoʻk. Lekin ular tuproq orasida joylashgan 
boʻlsa kerak degan fikrlar bor, xolos. Dastlabki yuksak oʻsimliklar dengiz 
boʻylarida va katta suv xavzalari atrofidagi botqoqliklarda oʻsgan. Riniyafitlar 
boʻlimi bitta riniyasimonlar sinfi va 2 ta qabila: (riniyanomalar va psilofitnomalar) 
ni oʻz ichiga oladi.