2. mowzuk: fonetik we orfografik derñewler geçirmek

Çekimsiz sesleriñ häsiýetnamasy

t/b	Sesler	Sesleriñ aýratynlygy	Mysallar
1	B	Galmagally, açyk, goşadodak, sap degşikli, agyz ýolly çekimsiz	Bap [ba:p]
2	Ç	Galmagally, dymyk, dilujy-alynky kentlewük, çylşyrymly degşikli, zarply-süýkeş, agyz ýolly çekimsiz	Çöp [çöp]
3	D	Galmagally, açyk, dilujy-diş düýbi, sap degşikli, zarply, agyz ýolly çekimsiz	Dil [dil]
4	F	Galmagally, dymyk, dodagara-aşaky dodak, ýasy yşgalañly, süýkeş, agyz ýolly çekimsiz	Fartuk [fa:rtuk]
5	H ĥ	Galmagally, dymyk, dilardy-yzky kentlewük, ýasy yşgalañly, süýkeş, agyz ýolly çekimsiz	Hemra [hemra]
		Galmagally, dymyk, dilardy-damak, ýasy yşgalañly, süýkeş, agyz ýolly çekimsiz	Mahym [Ma:ĥym]
6	G Gъ ğ ğъ	Galmagally, açyk, dilardy-ortaky kentlewük, sap degşikli, zarply, agyz ýolly çekimsiz	Gül [gül]
		Galmagally, açyk, dilardy-ortaky kentlewük, ýasy yşgalañly, süýkeş, agyz ýolly çekimsiz	Çäge [çä: gъe]
		Galmagally, açyk, dilardy-yzky kentlewük, sap degşikli, zarply, agyz ýolly çekimsiz	Gadam [ğadam]
		Galmagally, açyk, dilardy-yzky kentlewük, ýasy yşgalañly, süýkeş, agyz ýolly çekimsiz	Aga [a: ğъa]
7	K kъ	Galmagally, dymyk, dilardy-ortaky kentlewük, sap degşikli, zarply, agyz ýolly çekimsiz	Köl [kö:l]
		Galmagally, dymyk, dilardy-damak, sap degşikli, zarply, agyz ýolly çekimsiz	Kak [kъakъ]
8	L	Sonorly, açyk, dilujy-alynky kentlewük, çylşyrymly degşikli, gapdal süýkeş-zarply, agyz ýolly çekimsiz	Läle [Lä:le]
9	M	Sonorly, açyk, goşadodak, burun äheñli degşikli, zarply, burun ýolly çekimsiz	Maýa [Ma:ýa]
10	N	Sonorly, açyk, dilujy-diş düýbi, burun äheñli degşikli, zarply, burun ýolly çekimsiz	Nal [na:l]
11	Ň	Sonorly, açyk, dilardy-yzky kentlewük, burun äheñli degşikli, zarply, burun ýolly çekimsiz	Jañ [jañ]
12	P	Galmagally, dymyk, goşadodak, sap degşikli, zarply, agyz ýolly çekimsiz	Paý [pa:ý]
13	R	Sonorly, açyk, dilujy-alynky kentlewük, titreýji, agyz ýolly çekimsiz	Rejep [rejep]
14	S ś	Galmagally, dymyk, dilujy-dişara, ýasy yşgalañly, süýkeş, agyz ýolly çekimsiz	Sadap [Sadap]
		Galmagally, dymyk, dilujy-diş düýbi, ýasy yşgalañly, süýkeş, agyz ýolly çekimsiz	Sentýabr[śentýa:br]
15	Ş	Galmagally, dymyk, dilujy-alynky kentlewük, orta iki yşgalañly, süýkeş, agyz ýolly çekimsiz	Şaly [şa:ly]
16	T	Galmagally, dymyk, dilujy-diş düýbi, sap degşikli, zarply, agyz ýolly çekimsiz	Taý [taý]
17	Ý	Sonorly, açyk, dilorta-ortaky kentlewük, burun äheñli degşikli, zarply, burun ýolly çekimsiz	Ýyl [ýyl]
18	J	Galmagally, açyk, dilujy-alynky kentlewük, çylşyrymly degşikli, zarply-süýkeş, agyz ýolly çekimsiz	Jam [ja:m]
19	Ž	Galmagally, açyk, dilujy-alynky kentlewük, orta iki yşgalañly, süýkeş, agyz ýolly çekimsiz	Žiraf [žira:f]
20	W v	Sonorly, açyk, dodagara, tegelek yşgalañly, süýkeş, agyz ýolly çekimsiz	Wekil [weki:l]
		Galmagally, açyk, dodagara-aşaky dodak, ýasy yşgalañly, süýkeş, agyz ýolly çekimsiz	Vagon [vağъo:n]
21	Z ż	Galmagally, açyk, dilujy-dişara, ýasy yşgalañly, süýkeş, agyz ýolly çekimsiz	Zaman [zama:n]
		Galmagally, açyk, dilujy-diş düýbi, ýasy yşgalañly, süýkeş, agyz ýolly çekimsiz	Zina [Żi:na]

Soraglar we ýumuşlar:
1.Çekimli sesler, olaryň aýratynlyklary barada aýdyp beriň.
2.Uzyn we gysga çekimliler barada aýdyp beriň.
3.Inçe we ýogyn çekimliler barada aýdyp beriň.
4.Giň we dar çekimliler barada aýdyp beriň.
5.Dodaklanýan we dodaklanmaýan çekimliler barada aýdyp beriň.
6.Dar dodak çekimlileriniň ýazuw düzgüni barada aýdyp beriň.
7.Çekimsiz sesler, olaryň aýratynlyklary barada aýdyp beriň.
8.Çekimsiz sesleriň aýdylyşlary we ýazuw düzgüni barada aýdyp beriň.
9.Iki hili aýdylýan sözleriň ýazuw düzgüni barada aýdyp beriň.
10.Bogun barada aýdyp beriň.
11.Söz basymy barada aýdyp beriň.
Orfografik derñew kadaryny aýdyp bermek.

Dil kadalary adamlaryñ sowatly, ylymly, bilimli bolmagynda möhümdir. Olary bilmeklik özgertmeler zamanamyzda adamlaryñ añ taýdan taplanan şahsyýetdigini añladýar. Edebi diliñ şol kadalary: orfoepik, orfografik, leksik we grammatik kadalara bölünýär. Ol kadalardan has çylşyrymlysy, diliñ köp meselesini özünde jemleýäni orfografik kadalardyr. Ony oñat ele almak bilen dürs ýazmagy, ýalñyşlaryñ bolmazlygyny gazanmak mümkin. Bu kadany ýörite orfografik derñew arkaly çuñ öwrenmek oñat netijelere getirip biler. Şonuñ üçin lingwistik derñewiñ bir görnüşi hasaplanýan orfografik derñewi geçirmek zerur.

Orta mekdepleriñ başlangyç, ýokary synplarynda orfografik kadalar geçilýär. Meselem, dar çekimliniñ düşmek düzgüni geçilende, esasan, sözüñ üsti bilen düşündirilip, diñe şol kada üns berilýär, eger sözde dodaklanma bolsa, onuñ şerti barada aýdylýar. Orfografik kadalara şular degişli: dar çekimlileriñ düşmek, dodak çekimlileriñ ýazuw düzgüni, dymyk çekimsizleriñ açyklaşmak häsiýeti, baş harplaryñ, goşma sözleriñ, rus dilinden türkmen diliniñ sözlük düzümine giren sözleriñ, goşulmalaryñ ýazuw düzgüni, sözi täze setire geçirmek düzgüni, iki hili aýdylýan sözleriñ ýazuw düzgüni.
Orfografiýa grek diliniñ orfhographia sözünden bolup, orfhos—dogry we grapho—ýazýaryn diýmegi añladýar.
Orfografiýa sözleriñ grafik taýdan beýan edilişiniñ ähli serişdelerini (ses-harp, bile, aýry ýazylyş, baş we setir harplaryñ ýazylyş, olary setirden setire geçilende bölüş aýratynlygyny) sazlaýar. Mekdep tejribeliginde orfografik kadalaryñ ähli görnüşi diýen ýaly geçilýär. Şol kadalaryñ esasynda añladylýan orfogramma orfografik ýalñyşlyklaryñ bolup biläýjek ýagdaýyny, orfografik sözlükdäki bellenilen kadanyñ ulanyljak ýerini añladýar. Orfogramma—1) diliñ ýazuwdaky fonomorfologik hadysasyny gaýtadan özleşdirmek usuly; 2)orfografiýanyñ kadalaryna laýyk gelýän ýazylyş. Başgaça aýdylanda, orfogramma sözüñ morfema düzüminde fonemany añladýan harp hem hasaplanýar.
Orfografik derñew—her türkmen dili dersinde diýen ýaly geçirilýän işleriñ wajyp bir görnüşi bolup durýar. Ol sapakda öwrenilenleri gaýtalamakda, umumylaşdyrmakda, sistemalaşdyrmakda geçirilip bilner. Bu derñewiñ hyzmaty diñe bir dürs ýazuwy öwretmek bolman, nazary bilimiñ, başarnygyñ, fonetika, grafika, leksika, söz ýasalyş, morfologiýa, sintaksis boýunça geçilenleri özleşdirmekligiñ derejesini bilmekde orfogrammalary gözden geçirmek hem bolup durýar. Orfografik derñewiñ maksady: orfogrammalary orfografiýanyñ kesgitli bölümlerine laýyk gelýän görnüşleri boýunça anyklamakdan we häsiýetlendirmekden ybarat. Bu derñew sözdäki orfogrammalaryñ dilden ýa-da ýazuwdan derñelişini öz içine alýar. Ony ýerine ýetirmek üçin sözi dogry ýazmak, orfogrammany dogry kesgitlemek, şertini dogry bellemek, ony atlandyrmak, umuman, orfografik kadalary doly özleşdirmek möhümdir.
Sözüñ orfografik derñewi:
1.Barlanýan sözi göçürmek;
2.Taşlanylan harplary goýup ýa-da ýaýlary aýryp görkezmek;
3.Sözdäki orfogrammanyñ ýerini bellemek;
4.Orfogrammany atlandyrmak we dürs ýazylyşynyñ şertlerini (dilden ýa-da ýazmaça) düşündirmek;
5.Barlanýan sözi görkezip, ondaky bellenilen orfogramma arkaly başga sözleri mysal getirmek.
Sözüñ orfografik derñewiniñ nusgasy: