2. P. R. 01imxo‘jayeva —

mavzu. Monogibrid va poligibrid chatishtirishda belgilarning naHldan naalga o'tishi 53 Digomozigotali organizmlarni chatishtirishdan boslilaymiz:


P:


Gametalar:


ААВВ X Ф аавв
@) ⁴ GJ)
16 АаВв


genotip 16(100‘И,) АаВв


fenotip 16 (100%) AB




avlod


Birinchi ko‘ramiz. So‘ngra chatishtiriladi.


bir xilligi qonunining yuzaga chiqqanligini hosil bo‘lgan digeterozigot duragaylar o‘zaro




P : (FJ £? АаВв


$ АаВв


Gametalar: ( AB


aB )( ab


AB ) ( Ab ) ( aB


ab

Hosil bo‘lgan gibridlarni tahlil qilish oson bo‘lishi uchun ingliz olimi Pennet tavsiya etgan panjaradan foydalanamiz.

^"\Gametalar	AB	Ab	aB	ab
AB	AABB	AABb	AaBB	AaBa
Ab	AABb	AAbb	AaBb	Aabb
aB	AaBB	AaBb	aaBB	aaBb
ab	AaBb	Aabb	aaBb	aabb

Quyidagi natijani olamiz.

Sariq silliq — AB-9
Sariq burishgan — Ab-3
Yashil silliq — aB-3 Yashil burishgan — ав-1.
Demak, chatishtirish uchun olingan belgilar yig'indisidan tashqari belgilarning yangi kombinatsiyasi kelib chiqqanligini ko‘rdik (yashil, silliq va sariq, burishgan). Bu tajribadan Mendel ikkita har xil belgilarning bir-birini inkor etuvchi variantlari mustaqil kombi- natsiyalana olishi mumkin ekan, degan xulosa chiqardi.
Agar har bir belgining ikkinchi avlodda nasldan naslga o‘tishini tahlil qilsak, ularning har qaysisi 3:1 nisbatda taqsimlanishini ko'rish qiyin emas.
Hamma sariq belgi — 12 (9A + ЗА), yashil belgi — 4(3a + la), ya’ni 12A:4a = ЗА : la. Xuddi shunday natija shakl taqsimlanishida ham kuzatilishi mumkin: 12B:4b = 3B : lb.
Mendelning uchinchi qonuni quyidagicha ta’riflanadi: ikki yoki undan ortiq bir-birlarini inkor qiluvchi belgilar bo‘lgan geterozigot organizmlar o‘zaro chatishtirilganda belgilarning mustaqil nasldan naslga o‘tishi yoki kombinatsiyalanishi kuzatiladi. Lekin shu narsani unutmaslik kerakki, bu qonun faqat alleluias genlar gomologmas xromosomalarga joylashgandagina amalga oshadi.
Organizmning genotipini aniqlash uchun tahlillovchi chatish- tirish usulidan foydalaniladi. Uning mohiyati shundan iboratki, genotipi aniqlanishi kerak bo'lgan organizm retsessiv shakl bilan chatishtiriladi. Bunday chatishtirish natijasida hosil bo‘lgan avlod bir xil bo‘lsa, tekshirilayotgan organizm gomozigotali, agar belgilar ajralishi kuzatilsa, organizm geterozigotali bo‘ladi. Organizm geterozigotali bo‘lsa belgilar 1:1 nisbatda ajraladi.
Mavzuning maqsadi.
Duragaylash usulining mohiyatini, irsiyat fanida qo‘llaniladigan asosiy atamalarni yaxshi o'zlashtirib olish. Mendel qonunlarining mohiyatini, ularni belgilar bilan ifodalashni, sitologik asoslarini puxta o'zlashtirish, mono- va diduragay chatishtirishga, tahlil qiluvchi chatishtirishga bag'ishlangan masalalar yecliishni o‘rganish.
Mustaqil tayyorlanish uchun topshiriqlar.

1. 
   Mavzuni o‘rganing va quyidagi savollarga javob berish:
   

1. 
   Mendel irsiyat qonunlarini kashf etishga qanday muyassar bo‘ldi?
   
2. 
   Belgilarning ajralishi ehtimollik qonuniyatlariga bo‘ysunishi mumkinligini qanday tushuntirib berish mumkin?
   
3. 
   Sizning fikringizcha irsiyat qonuniyatlari amalga oshishi uchun qanday sharoitlar zarur?
   

3. 
   Alternativ, dominant va retsessiv belgilar haqida nimalarni bilasiz?
   
4. 
   Genotip, fenotip, gomozigota va geterozigota tushunchalarining bir-biridan qanday farqlari bor?
   
5. 
   Monoduragay va diduragay chatishtirishning sitologik mohiyati nimada?
   
6. 
   Nima uchun gametalarda allel genlardan faqat bittasi uchraydi?
   
7. 
   Qaysi holatlarda belgilarning mustaqil kombinatsiyalanishi qonunini qo'llash mumkin emas?
   
8. 
   Organizmlarning gomozigotali yoki geterozigotnli ekanligini qanday usul yordamida aniqlash mumkin?
   

II. Masalalarni yeching va test topshiriqlariga javob loping, javoblaringizni isbotlang.
O‘quv jihozlari.
Monoduragay, diduragay chatishtirish natijalarini ifodalovchi jadvallar, masalalar shartini ifodalash sxemalari.
Mashg‘ulot rejasi.
Talabalar o‘qituvchi ko'magida irsiyatning asosiy qonuniyatlarini o‘zlashtirib olganlaridan keyin monoduragay, diduragay va analizlovchi chatishtirishga bag'ishlangan masalalarni mustaqil yechadilar. Masalalar va ularning yechilishi albomga yozib olinadi. Mashg‘ulot oxirida albomlar tekshirilib, talabalar bilimi baholanadi va keyingi mashg‘ulot topshiriqlari tushuntiriladi.
Masalalar.

1. 
   Monogeterozigot Aa, digeterozigot АаВв va trigeterozigot АаВвСс organizmlarda qancha turdagi gametalar hosil bo‘lishini aniqlang.
   

Har qanday genetik masalani yechishni gametalarni aniqlashdan boshlash kerak. Buning uchun avvalo gametalar sofligi qonunini bilish lozim: gametada har bir juft allellardan faqat bittasi bo‘ladi. Gametalar turlarining umumiy soni 2ⁿ ga teng; bu yerda n — allellar juftlarining soni. Monogeterozigot (Aa) organizmda faqat ikki turdagi gametalar hosil bo‘ladi: A va a (2¹ = 2). Digeterozigot organizm (AaBb) da to‘rt turdagi gametalar bo‘lishi mumkin: AB, Ab, aB, ab (2² = 4).
Trigeterozigot (AaBbCc) organizmda esa sakkiz turdagi gametalarning yarmisida A, qolgan yarmisida a allellari mavjud, ularni ikkita qatorga yozamiz. Keyin В va в allellarini avval ikkita dominant, keyin ikkita retsessiv qilib yozamiz, keyin shu ustunchalar yoniga C va c allellarni bir dominant, bir retsessiv qilib ketma-ket yozamiz.

ABC ABc AbC Abc


aBC
aBc
авС


авс

Trigeterozigotali organizmlarda gametalar hosil bo‘lishini aniqlashning ikkinchi usuli ham mavjud:

АаВвСс
A a

2. 
   Yuqoridagi usullardan foydalanib quyidagi hollarda qancha va qanday gametalar hosil bo'lishini aniqlang:
   

1. 
   birinchi belgiga nisbatan geterozigotali bo‘lgan shabko'r va qorasoch ayolda (ikkala belgi ham dominant);
   
2. 
   ikkinchi belgiga nisbatan geterozigotali bo‘lgan normal eshitadigan va polidaktiliyali erkak kishida (normal eshitish va polidaktiliya dominant belgilar hisoblanadi);
   

d) hamma belgilarga nisbatan geterozigotali bo'lgan shabko‘r, qorasoch, polidaktiliyali bolada.