2. Sabab Voqealarning borishi

20-asrning 80-yillari oxirlarida Oʻzbekistonda millatlararo nizolar: sabablari, voqealar rivoji, oqibatlari.
Reja:
1. Farg'ona pogromlari
2. Sabab
3. Voqealarning borishi
4. Tergov harakatlari va oqibatlari

Farg'ona pogromlari - O'zbekiston SSR Farg'ona viloyatida 1989 yil may-iyun oylarida o'zbeklar va mesxeti turklari o'rtasidagi millatlararo nizo bilan bog'liq voqealar.
Sabab
Xalq deputatlari qurultoyida SSSR Oliy Soveti Millatlar kengashi raisi (O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining sobiq birinchi kotibi) Rafiq Nishonov qonli voqealarni sharhlar ekan, dedi. hammasi bozorda «tovoq qulupnay» uchun janjaldan boshlangani (turk xaridor o‘zbek sotuvchisiga qo‘pollik qilib, qulupnayni urib yubordi, o‘rnidan turib oldi, janjal boshlandi va hokazo).
Voqealarning borishi
1989 yil 16-18 may kunlari Quvasoy shahrida (Farg‘ona viloyatining sharqida) turk va o‘zbek yoshlari o‘rtasida mushtlashuv bo‘lib o‘tdi. 23-may kuni Quvasoyda janglar qayta boshlanib, ikki kun davom etgan yirik to‘qnashuvlarga aylanib ketdi. Ularda bir necha yuz kishi qatnashdi. Olomon o‘zbeklar mesxeti turklari va boshqa ozchiliklar yashaydigan mahallaga bostirib kirib, u yerda pogrom uyushtirishga harakat qilishdi. Rasmiylar navbatma-navbat olomonni ishontirishga, keyin kuch bilan tarqatishga harakat qilishdi. Boshqa tuman va viloyatlardan qoʻshimcha politsiya kuchlari (300 ga yaqin kishi) kelganidan soʻng tartibsizliklar toʻxtadi.
Rasmiy maʼlumotlarga koʻra, 58 kishi, jumladan, ikki politsiyachi yaralangan, ulardan 32 nafari kasalxonaga yotqizilgan. Ertasi kuni mushtlashuvda kaltaklanganlardan biri, 26 yoshli etnik tojik Ikrom Abdurahmonov vafot etdi.
3-iyun kuni ertalab Toshloqda o‘zbek yoshlari olomon mesxeti turklari yashaydigan ko‘chalarga otildi. Ularning uylariga o‘t qo‘yib, egalarini kaltaklashdi. Keyin olomon Komsomolskiy qishlog'iga ko'chib o'tdi, u erda ichki qo'shinlar bo'linmasi ularga qarshilik ko'rsatishga urinib ko'rdi. Komsomolskoyedagi mesxeti turklarining uylari ham vayron qilingan va yoqib yuborilgan. Qoʻzgʻolonchilarning bir qismi Toshloqqa qaytib, u yerda turklarga qarshi hujumlarini davom ettirdilar; birinchi qotilliklar sodir bo'ldi. Pogromchilardan qochgan mesxeti turklari O‘zbekiston Kompartiyasi okrug qo‘mitasida militsiya qo‘riqlashi ostida to‘planishdi.
Kechga yaqin 300-400 kishilik olomon Marg'ilondagi mesxeti turklarining uylarini o't qo'yib, qirg'in qilishdi. Farg‘onada mesxeti turklariga ham hujumlar bo‘lgan.
4-iyun kuni ertalabdan boshlab, Toshloqdagi avtobuslar tushgacha yig‘ilib, mesxeti turklarini O‘zbekiston Kompartiyasi okrug qo‘mitasi binosiga olib kelishdi. Bu vaqtga kelib bu yerda 500 dan ortiq odam to‘plangan edi. 3 iyundan 4 iyunga o`tar kechasi ichki qo`shinlar bo`linmalari Farg`onaga kela boshladi. 4-iyun kuni ertalab Farg‘ona, Marg‘ilon va Toshloqda mesxeti turklariga qarshi hujumlar, o‘t qo‘yishlar qayta boshlandi. Mesxeti turklari yashagan boshqa aholi punktlarida pogromlar boshlandi. Olomon o‘zbeklar bir kun avval politsiya tomonidan hibsga olinganlarni ozod qilishni, mesxeti turklarini ularga jazo tariqasida topshirishni talab qilishdi. Hujum natijasida O‘zbekiston Kompartiyasi Toshloq tuman qo‘mitasi va Toshloq tuman ichki ishlar bo‘limi binolari qisman vayron bo‘lgan.
Politsiya politsiya bo'limi binolarini tartibsizliklardan tozalashga muvaffaq bo'ldi, ammo olomon to'rt soat davomida binoni qamalda ushlab turishdi. 15 nafar politsiyachi yaralangan, ulardan biri halok bo‘lgan.
Bu vaqtda Marg'ilonda g'alayonlar davom etdi. 4-iyun kuni ertalab kinoteatr yonida yig‘ilgan mitingda olomon talabiga ko‘ra O‘zbekiston Kompartiyasi shahar qo‘mitasi birinchi kotibi X.Yu.Muxitdinova so‘zga chiqdi. Uning xotirjamlikka chaqiruvlari olomon tomonidan eshitilmadi. Miting faollari ultimatum qo‘ydilar: shahar qo‘mitasi binosidan mesxeti turklarini ekstraditsiya qilish, bir kun avval hibsga olingan g‘alayonchilarni ozod qilish va mesxeti turklari ustidan o‘zbeklarning qirg‘in qilinishiga aralashmaslik.
4 iyun kuni tushdan keyin olomon Marg‘ilon shahar qo‘mitasiga bostirib kirdi, ammo mesxeti turklari u yerdan allaqachon evakuatsiya qilingan edi. Farg‘onada ertalabdan shahar markazida tayoq va armatura bilan qurollangan yoshlar hayajonli olomon yig‘ilib, mashina va kiosklarni urgan. Olomon O‘zbekiston Kompartiyasi viloyat qo‘mitasi binosini o‘rab oldi, kordonni yorib o‘tishga urindi, tosh otdi. Kichik guruh binoga kirishga muvaffaq bo'ldi. 200-300 kishilik olomon aeroport yaqinidagi mesxeti turklarining uylariga o‘t qo‘ydi.
Kechga yaqin shaharda va yaqin atrofdagi qishloqlarda mesxeti turklarining pogromlari boshlandi. 4-iyun kuni Oxunboboev tumani, Frunze nomidagi kolxozning Surxtepa qishlog‘ida mahalliy yoshlar mesxeti turklariga hujum qilib, ularni haydab yuborgan va uylariga o‘t qo‘ygan.
Farg‘ona viloyatining bir qator tumanlarida 4-iyundan komendantlik soati joriy etish to‘g‘risida O‘zbekiston SSR Oliy Soveti Prezidiumining Farmoni qabul qilindi.
5-iyun kuni Farg‘ona shahri markazida Lenin maydoni va Farg‘ona viloyat qo‘mitasi yaqinida stixiyali mitinglar davom etdi. Olomon O‘zbekiston Kompartiyasi viloyat qo‘mitasi binosiga bostirib kirishga muvaffaq bo‘ldi, biroq mesxeti turklari u yerdan allaqachon evakuatsiya qilingan edi. Shaharda va uning atrofida mesxeti turklariga tegishli uylarni talon-taroj qilish va o't qo'yish davom etdi. 5-iyun kuni Quvasoyda ham yoshlardan iborat guruhlar yig‘ilgan, biroq ularning to‘qnashuv boshlashga urinishlari politsiya tomonidan to‘xtatilgan. 5-iyun kuni Farg‘onadagi talon-tarojlar davom etdi, biroq kun oxiriga kelib ichki qo‘shinlar va militsiya ularni to‘xtatishga muvaffaq bo‘ldi.