2-sinfda "Gap" bo’limini o’rgatish metodikasi Reja: Kirish I bob. 2-sinfda ona tili ta’limida Gap" bo’limi o’ganish тизими. 1-fasl. Мактабларда Gap" bo’limini o’rgatishning мавжуд аhволи. 2-fasl

Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar
1- mashq. Quyidagi abzatsni tahlil qiling.
“Ko‘chmas mulk egaligini rag‘batlantirish kerakmi?” deb nomlangan essening kirish qismidan olingan. Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida ko‘chmas mulkchilik darajasi juda xilma-xil. Misol uchun, Germaniya eng past darajaga ega, ya’ni 42%, Ispaniya esa ikki baravar ko‘p 85%. AQSh va Buyuk Britaniya deyarli bir xil ko‘rsatkichga ega, ya’ni 70%. Bunday o‘zgarishlarning sababi iqtisodiydan ko‘ra madaniy va tarixiylikni ko‘rsatadi, chunki yuqori ko‘rsatkichlar rivojlangan davlatlarda mavjud bo‘lganidek, qoloq davlatlarda ham bor. Bu yerda xalqning farovonligi va ko‘chmas mulkchilik darajasi o‘rtasida bog‘liqlik yo‘q.
2 - mashq. Quyida berilgan zaruriy qismlami tartib bilan joylashtirib, ular asosida so'rov xati namunasini yarating.
Bu qurilma bizni juda qiziqtirdi. universitetimiz yosh olimlari tomonidan yaratilgan oqova suvlami tozalash qurilmasi. «Ekolot» xalqaro jamg'armasi raisi A. Maqsudov. Bu haqda «Ma’rifat» gazetasida xabar chop etildi. Shu sababli Sizdan ushbu qurilmaning texnik tavsifi, yo‘riqnomasi va modelini yuborishingizni so‘raymiz. Iqtisodiyot litseyi direktori M.Saidovga.

3 - mashq. Quyidagi qurilmalar asosida gaplar tuzing va shu gaplar asosida matn yarating.

Kim? xabar yetkazadi.
Kimga?
Kim? qabul qiladi.
Kimdan?
Qachon? yig‘ilish bo‘ladi (o‘tkaziladi).
Nima?
Kim? qatnashishi (tayyorgarlik ko‘rishi) shart.
Nima uchun?

1.2. 3-sinf ona tili darslarida gap va uning turlarini o‘rgatish yo‘llari.
Boshlang'ich sinflarda ona tili darslarining muhim vazifalaridan biri fikrni ifodalashda gapdan ongli foydalanish ko'nikmasini shakllantirish hisoblanadi.
Morfologiya va leksika, fonetika va orfografiya sintaksis asosida o'zlashtirilgani uchun tilni o'rganishda gap ustida ishlash markaziy o'rin egallaydi. Gap nutqning asosiy birligi bo'lib, boshlang'ich sinf o'quvchilari ot, sifat, son, olmosh, fe'l va ularning muhim kategoriyalarining tilimizdagi rolini gap asosida bilib oladilar. O'quvchilar ona tili leksikasini ham gap negizida egallaydilar.So'zning leksik ma'nosi va uning qo'llanish xususiyatlari so'z birikmasi yoki gapda ma'lum bo'ladi. So'z gapda bir ma'noli bo'ladi (gapdan tashqari bir necha ma'no ifodalash mumkin).
Boshlang'ich sinflarda gap ustida ishlashni shartli ravishda besh yo'nalishga bo'lish mumkin:
1. Gap haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish (til birligi bo'lgan gapning muhim belgilarini o'rgatish).
2. Gap qurilishini o'rgatish (so'z birikmasida so'zlarning bog'lanishi ustida ishlash, gapning grammatik asosini, bosh va ikkinchi darajali bo'laklarning xususiyatlari, yoyiq va yig'iq gaplar ustida ishlash).
3. O'quvchilarning nutqida gapning maqsadga va ohangga ko'ra turlaridan foydalanish ko'nikmasini shakllantirish.
4. Gapda so'zlarni aniq qo'llash ko'nikmasini o'stirish.
5. Yozma nutqda gapni to'g'ri tuzib yozish (uni bosh harf bilan boshlash, tinish belgilarini qo'yish) ko'nikmasini shakllantirish.
Ishning bu besh yo'nalishi bir-biriga o'zaro ta'sir etadi va gapning ayrim tomonlarini o'rganish maqsadidagina ularning har biri mustaqil muhokama qilinadi. Gapni o'rganish va nutqda undan foydalanish ko'nikmasini shakllantirish o'quvchilarning aniq bilimlarini doimiy kengaytirib, boyitib borishga asoslanadi.
O'quvchi qanday yangilikni bilsa, unda bu yangilik haqida xabar berish ehtiyoji tug'iladi. U o'z fikrini ifodalash uchun qulayroq shakl qidiradi. Demak, aloqa qilish talabidan gapni mukammalroq egallash zaruriyati kelib chiqadi.“Gap” mavzusi barcha sinflarda o'rganiladi. Gapning belgilari haqidagi bilimlar chuqurlashtirib boriladi. O'quvchilar fikr ifodalovchi nutq birligi – gap haqidagi elementar tasavvurdan gapning bosh va ikkinchi darajali bo'laklari, gapda so'zlarning bog'lanishi, gapning uyushiq bo'laklarini o'rganishga o'tadilar.⁷
Gap ustida ishlashning boshlang’ich bosqichi savod o’rgatish davriga to'g'ri keladi. Bu davrda o'quvchilar gapning muhim xususiyatlari (fikr ifodalashi, tugallangan ohang bilan aytilishi) bilan tanishadilar. Gapning bu xususiyatlarini bilmasdan turib, so'zlardan gap tuzib bo'lmaydi. Agar o'quvchilar gapning bosh bo'laklarini ajrata olmasalar, gap nutqning yaxlit birligi ekanini bilmaydilar.
Ega va kesim gapning qurilishi va mazmunining asosini tashkil etadi. Shuning uchun ham savod o'rgatish davrida gapning bosh bo'laklari ustida kuzatish o'tkazgan ma'qul. Gapning bosh bo'laklarini kuzatish bilan o'quvchilar o'z fikrlarini aniq fodalashga o'rganadilar, ularda nutqdan gapni ajratish ko'nikmasi shakllanadi. Gapni o'rganish me'yoriga qarab uning tarkibiy qismlari, xususan, so'z birikmasi haqidagi tasavvur aniqlanadi. Boshlang'ich sinflarda o'rganiladigan sintaktik material kam bo'lsa ham, butun o'quv yili davomida, boshqa mavzularga singdirilgan holda gap ustida ishlab boriladi. 3-sinf gap ustida ishlashda yangi bosqichdir
O'quvchilar gapni amaliy o'rganishdan tushuncha sifatida o'rganishga o'tadilar. Ular gapning muhim belgilarni bilib oladilar. Bu bosqichda bosh va ikkinchi darajali bo'laklarning ta'rifi, ega va kesim atamalari kiritiladi. Bu sinfda gapda so'zlarning bog'lanishiga katta e'tibor beriladi. O'quvchilar gapning asosi (ega va kesim)ni ajratadilar, ikkinchi darajali bo'laklarni farqlaydilar va gapdagi ikki so'z (hokim va tobe so'z)ni, so'zlarning grammatik jihatdan, ya'ni qo'shimchalar orqali bog'lanishni bilib oladilar.
Shunday qilib, o'quvchilarda gap bo'laklari haqidagi tasavvurni o'stirish gapni o'zlashtirishda yetakchi hisoblanadi. Birinchidan, boshlang'ich sinf o'quvchilari gap bo'laklarini ikkita katta guruhga (bosh va ikkinchi darajali bo'laklarga) bo'linishini o'zlashtiradilar. Bu sinflarda ikkinchi darajali bo'laklar turlarga ajratilmaydi. Gapni o'zlashtirish uchun bosh va ikkinchi darajali bo'laklarning mohiyati ochiladi: bosh bo'laklar gapning grammatik asosini tashkil qiladi, fikr, asosan, gapning grammatik asosi orqali ifodalanadi; ikkinchi darajali bo'laklar esa bosh bo'laklarni aniqlovchilik va to'ldiruvchilik vazifasini bajaradi. Shunday qilib, o'quvchilarda gap bo'laklari haqidagi tasavvurni o'stirish gapni o'zlashtirishda yetakchi hisoblanadi.
Boshlang'ich sinf o'quvchilari gap bo'laklarini ikkita katta guruhga (bosh va ikkinchi darajali bo'laklarga) bo'linishini o'zlashtiradilar. Bu sinflarda ikkinchi darajali bo'laklar turlarga ajratilmaydi. Gapni o'zlashtirish uchun bosh va ikkinchi darajali bo'laklarning mohiyati ochiladi: bosh bo'laklar gapning grammatik asosini tashkil qiladi, fikr, asosan, gapning grammatik asosi orqali ifodalanadi; ikkinchi darajali bo'laklar esa bosh bo'laklarni aniqlovchilik va to'ldiruvchilik vazifasini bajaradi.Ikkinchi darajali bo'laklarning mohiyatini ochish uchun o'quvchilar gapni tahlil qiladilar va ular qaysi gap bo'lagiga bog’lanib, uni izohlab kelayotganini aniqlaydilar. Ikkinchi darajali bo'laklarning xususiyatlari gapni yoyish (yig'iq gapni yoyiq gapga aylantirish) jarayonida yaqqol ko'rinadi. Masalan, o'quvchilar“Qushlar uchib keldi” gapini yozadilar. Fikrni to'liq ifodalash uchun gapga qaerga? va qachon? so'roqlariga javob bo'lgan so'zlarni qo'yish topshiriladi.
O'quvchilar bu vazifani bajarib, qaysi gap bo'lagi (ikkinchi darajali bo’lak) fikrni yana aniqroq ifodalaganiga ishonch hosil qiladilar.O'quvchilarda gapda so'zlarning bog'lanishini aniqlash ko'nikmasini shakllantirish muhim sintaktik va nutqiy ko'nikmalar qatoriga kiradi. So'z birikmasi gap qismi sifatida ajratiladi va boshlang'ich sinflarda uning muhim belgilari idrok qilinadi. “So'z birikmasi” atamasi darsliklarga kiritilmagan, ta'rifi berilmaydi. Ammo kichik yoshdagi o'quvchilar uning quyidagi muhim belgilarini amaliy bilib olishlari zarur:⁸
1. So'z birikmasi mazmun va grammatik tomondan bog'langan ikki qism bo'ladi. Masalan, “Dunyo xalqlari tinchlik uchun kurashadilar” gapida ikkita so'z birikmasi bor: 1) dunyo xalqlari; 2) tinchlik uchun kurashadilar.
2. So'z birikmasida bir so'z hokim ikkinchi so'z tobe bo'ladi. Hokim so'zdan tobe so'zga so'roq beriladi, tobe so'z shu so'roqqa javob bo'lgan so'zdir. Masalan, (Qanday?) Iqtidorli o’quvchilar (qaerga?) to’garakka a’zo bo’ldilar. Ega va kesim so'z birikmasini emas, gapni hosil qiladi.
Gap tarkibidagi so'z birikmalarni ajratish ko'nikmasi uzoq mashq davomida shakllantirilib boriladi. Buning uchun o'quvchilarning so'z birikmasidan bir so'zning boshqa so'zga tobeligini tushunishga qaratilgan mashqlar tizimidan foydalaniladi:
1. Gaplarni yoyish. Buning uchun gapning qaysi bo'lagi yoyishni talab qilishi aniqlanadi. Masalan, “Daraxtlar gullaydi” gapini tahlil qilish uchun berilgan ega va kesim (gapning asosi) ajratiladi.
– Daraxtlar qachon gullashini aytish uchun gapga qanday so'zni qo'shish kerak?
– Qachon gullaydi? (bahorda gullaydi)
– Bu so'z gapning qaysi bo'lagi bo'ladi? (Ikkinchi darajali bo'lak)– U gapning qaysi bo'lagiga bog'lanadi, ya'ni tobelanadi? (Kesimga bog'lanadi)
– Gapga egani izohlaydigan yana bitta so'z qo'ying. Qanday gap hosil bo'ldi? (Mevali daraxtlar bahorda gullaydi).
2. So’zlari aralash berilgan gapni qayta tiklash. Avval gapning asoslari (ega va kesim) tiklanadi (aniqlanadi), so'ng so'roqlar yordamida ikkinchi darajali bo'laklar (so'z birikmalari) “topiladi”, tiklanadi. Masalan, Mashinada, teradi, terimchi, paxtani.
– Gap kim haqida aytilgan? (Terimchi haqida, kim? – terimchi)
– U haqda nima deyilgan? (Teradi. Terimchi teradi – bosh bo'laklar).
– So'roqlar yordamida so'z birikmasini toping. Nimani teradi? (Paxtani teradi) Nimada teradi? (Mashinada teradi). Keyin gapda so'zlarning qulay tartibi aniqlanadi (Terimchi paxtani mashinada teradi). Gap ohanggi ustida ishlanadi.
3. Uzluksiz (tinish belgilarisiz) matndan gaplarni ajratish. Mashqning bu turi ongli bo'lishi uchun har bir gapning bosh bo'laklarini va so'z birikmalarini ajratish lozim.
4. Gapni tahlil qilish va chizmasini chizish. Gap tahlil qilinayotganda dastlab uning asosi ajratiladi, keyin egani izohlovchi ikkinchi darajali bo'lak, kesimni izohlovchi ikkinchi darajali bo'lak, boshqa ikkinchi darajali bo'lakni izohlovchi ikkinchi darajali bo'lak ajratiladi. Shunday qilib, asta-sekin so'z birikmalari ham aniqlanadi.
5. O’qituvchi bergan chizma yoki so’roqlar asosida gap tuzish: Kim? nimalarni? nima qildi? (Bola olmalarni terdi).
So’z birikmasi ustida ikki yo’nalishda ish olib boriladi:
1) so'z birikmasiga gap ichida gapning tarkibiy qismi sifatida qaraladi;
2) so'z birikmasiga predmetning yoyiq nomi sifatida qaraladi, masalan, soat, so'z, oltin soat, qo’l soat, osma soat, elektron soat – so'z birikmalari. Nutq o'stirishning pirovard maqsadi o'quvchilarda bog`lanishli nutq malakalarini takomillashtirishdir. Kishi ko'pincha o'z fikrlari, qarashlari, mulohazalarini bog`lanishli nutq shaklida bеradi. Chunki ma`lum bir situativ hodisaning mazmuni gap doirasiga sig'maydi. Shundan bog`lanishli nutqqa ehtiyoj tug'iladi.
Mantiqan o'zaro bog'langan, bir-birini to'ldiradigan, izohlaydigan, biri ikkinchisini taqozo qiladigan xatboshiga bo'linadigan, monolog ko'rinishidagi nutqni -bog`lanishli nutq dеb tushunamiz. Bola tuzadigan Bog`lanishli matn ham grammatik tomondan (nutqning lug'at tarkibi, so'z ma`nodoshlari, gapda so'zlarning Bog`lanishqligi, gaplar o'rtasidagi kеtma-kеtlik), ham mantiqiy tomondan (mavzuning asosiy g'oyasini ochish, fikrni mantiqiy izchillikda bayon qilish) hisobga olinishi zarur. Nutq maqsadga muvofiq so'z tanlash, tanlangan so'z yordamida tahlil qilinayotgan sohaning turli bеlgilarini ifodalayotgan gap tuzish, gaplarni mantiqan bog'lash, gap va xatboshilardan yaxlit matn hosil qilish bog`lanishli nutqning asosiy shartlaridir. Pedagogik amaliyotimiz jarayonida o'qituvchilarning ish tajribasini o'rganish, o'quvchilarning yozma ishlarini tahlil etish shuni ko'rsatadiki, bolalar boshlang'ich sinfda gap tuzish va o'z fikrini mantiqiy izchillikda bayon qilishga ancha qiynalishadi.<sup>9</sup>
Gap va bog`lanishli nutq ustida ishlash qandaydir ma`lum vaqtdagina emas, balki butun o'quv yili mobaynida o'tkaziladigan davomli mashq bo'lishi lozim. Boshlang'ich sinf o'quvchilari sintaksis elеmеntlari bilan ta`limning ilk kunlaridanoq tanisha boshlaydi. Bolalar dastlab 1-sinfda nutq birligi-gap to'g'risida, gapning bosh harfdan boshlanishi va uning oxiriga nuqta qo'yilishi to'g'risida ilk ma`lumot olishadi. Kеyingi sinflarda gapning ifoda maqsadiga ko'ra turlari, ularning ohangi, gapning bosh va ikkinchi darajali bo'laklari bilan tanishadi. Gap bo'yicha o'tkaziladigan darslarda, bolalar, gap so'zlardan tuzilishi, unda kim? yoki nima? haqida aytilganini, shuningdеk, gapda nimalar xususida fikr yuritilganligini, gapda so'zlarning o'zaro qanday bog 'langanligi va bu bog'lanishni so'roqlar yordamida aniqlash mumkinligini o'zlashtirishadi. Bola o'z fikrini gap vositasida ro'yobga chiqarish yo'li bilan tilning grammatik qurilishini amaliy o'rganadi. U gap tuzish malakasini egallagan sari bog`lanishli nutq tuzishni ham bilib oladi.
Bog`lanishli nutq o'stirishning ham o'ziga xos usullari bor. Mazmun jihatidan ajratilgan gap, xatboshilarni mantiqan qo'shib, yiriklashtirish, grammatik vazifali hikoya, matn yaratish, ish qog'ozlari, bayon, insho yozdirish yo'llari bilan bog`lanishli nutq o'stiriladi. Gap va bog`lanishli nutq ustida ishlash usullariga rioya qilib, biluv topshiriqlari ta`limga tatbiq qilinadi. Namuna tariqasida mazmunan ajratilgan sodda gaplarni moslari bilan birlashtirib, yirik nutq birligiga aylantirishga oid biluv topshirig'ini keltiramiz.
Topshiriq. Chap tomondagi gaplarga o'ng tomondagi gaplardan mosini qo'shib, qayta gap tuzing.
Qo’ng’iroq chalindi | Gullar ochildi
Chol qo’lini ko’tardi |Yiqilib tushdi
Bola yugurdi |Duo qildi
Bahor kеldi |Dars boshlandi
Bunday biluv topshirig’ini bajarishda gap mavzusi to‘g‘risidagi tushunchalar yetakchi o‘rin egallaydi.
3-sinf o'quvchilari gaplarni mazmun jihatidan birlashtirib, yanada yirikroq nutq birligiga aylantiradi: Qo’ng’iroq chalindi va dars boshlandi. Chol qo'llarini ko’tarib, duo qildi. Bola yugurdi va yiqilib tushdi. Bahor kеlib, gullar ochildi. Ushbu sodda gaplarning mazmuni va ularni o'zaro birlashtirish usuliga rioya qilib, biluv topshirig'i bajariladi.
Boshlang‘ich sinflarda sintaksis yuzasidan beriladigan bilimlar amaliy o‘rganiladigan va nazariy o‘rganiladigan bilimlarga bo‘linadi. Sintaksisga oid bilimlarni amaliy o‘rganish savod o‘rgatish davridayoq boshlanadi va 4-sinfda ham davom ettiriladi. Boshlang‘ich sinfda ―Gap‖, ―Darak gap‖, ―So‘roq gap‖, ―Buyruq gap‖, ―His-hayajon gap‖, ―Sodda gap‖, ―Gap bo‘laklari‖, ―Gapning uyushiq bo‘laklari‖, ―Undalmali gaplar‖ mavzulari nazariy o‘rganiladi. Bu mavzular yuzasidan turli mashqlar bajariladi. [1, 147] Metodist olima T. G. Ramzaeva boshlang‘ich sinflarda gap ustida ishlashni shartli ravishda besh yo‘nalishga bo‘ladi: 1. Gap haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish (til birligi bo‘lgan gapning muhim belgilarini o‘rgatish). 2. Gap qurilishini o‘rgatish (so‘z birikmasida so‘zlarning bog‘lanishi ustida ishlash, gapning grammatik asosini, bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning xususiyatlari, yoyiq va yig‘iq gaplar ustida ishlash). 3. O‘quvchilarning nutqida gapning maqsadga va ohangga ko‘ra turlaridan foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish. 4. Gapda so‘zlarni aniq qo‘llash ko‘nikmasini o‘stirish. 5. Yozma nutqda gapni to‘g‘ri tuzib yozish (uni bosh harf bilan boshlash, tinish belgilarini qo‘yish) ko‘nikmasini shakllantirish. [2, 291-292]
Shunga ko‘ra, boshlang‘ich sinf darsliklarida sintaksis bo‘limiga oid mavzular, xususan ―Gap‖ mavzusi ham birinchi sinfdayoq o‘rganiladi. Xususan, 1-sinfda sintaksis bo`limiga oid birgina ―Gap‖ mavzusi beriladi va ushbu mavzuni o‘rganish uchun rejaga ko‘ra 8 sinf soati ajratiladi. Mazkur darslikda quyidagi qoidalar beriladi: Gap so‗zlardan tuziladi. Gapning birinchi so‗zi bosh harf bilan boshlanadi.Xabar mazmunidagi gapning oxi- riga nuqta (.) qo‗yiladi, so‗roq mazmunidagi gapning oxiriga so‗- roq bel gisi (?) qo‗yiladi, hishayajon mazmunidagi gapning oxiriga undov belgisi (!) qo‗yiladi. [3, 82-92] Yuqoridagilardan anglashiladiki, o‘quvchilar birinchi sinfdayoq, gap haqida ilk tasavvurga ega bo‘ladilar, har bir gap bir necha so‘zlardan iborat bo‘lishi va har doim bosh harf bilan yozilishi hamda uning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari haqida tushunchaga ega bo‘ladilar. 2-sinf Ona tili darsligida esa ―Sintaksis‖ bo`limiga oid 3 ta mavzu beriladi. Ular:  Gap va so`z;  Gap;  Gapning asosi. Gapda so`zlarning bog`lanishi. Yuqoridagi mavzularni o‘rganish uchun esa 10 soat ajratiladi. Darslikda, shuningdek, quyidagi qoidalar keltirib o‘tiladi: Gapning birinchi so‗zi bosh harf bilan boshlanadi. Gapning oxiriga nuqta (.), so‗roq belgisi (?) yoki undov belgisi (!) qo‗yiladi. Masalan: Biz anhorda cho‗mildik. Sen suzishni bilasanmi? Cho‗milish qanday maza! Gap tugallangan fikrni bildiradi. Gap so‗zlardan tuziladi. Gapning birinchi so‗zi bosh harf bilan boshlanadi. Yaxshidan bog‗ qoladi. Gap biror narsa haqida xabar mazmunini bildirsa, oxiriga nuqta qo‗yiladi. Gap so‗rash mazmunini bildirsa, oxiriga so‗roq belgisi qo‗yiladi. Gap kuchli his-hayajon bilan aytilsa, oxiriga undov belgisi qo‗yiladi. Gap kim (kimlar) yoki nima (nimalar)haqida aytiladi va ular haqida fikr bildiradi. (Kim?) Shifokor bemorlarni (nima qiladi?) davolaydi. (Nima?) Oltin o‗tda (nima qiladi?) bilinadi. Gap kim yoki nima haqida aytilganini bildirgan so‗z bilan ular haqida nima deyilganini bildirgan so‗z gapning asosiy mazmunini bildiradi. Bu — gapning asosi bo‗ladi. So‗zlar mazmun jihatidan o‗zaro bog‗lanib, gap hosil qiladi. [4, Yuqoridagilardan anglashiladiki, ikkinchi sinda o‘quvchilar quyi sinfda olgan bilimlarini yana-da mustahkamlaydi. Xususan, 1-sinfda gap haqidagi ilk tushunchalar shakjllantiriladi, bundan tashqari gaplar oxiriga qo`yiladigan tinish belgilari haqida ilk tushunchalar beriladi. Mashqlarda berilgan gaplar orqali o‘quvchilarda gapning ega va kesimini topishga ko‘nikma hosil qilinadi. Mashqlarda asosan tinish belgilarini qo`yilishi yoki qo`yilgan tinish belgilar nima uchun shunday qo`yilgani haqida tushunchalar beriladi. 2-sinfda esa gap eng asosiy tushuncha sifatida beriladi. O‘quvchilar 1-sinfda olgan bilimlarni mustahkamlaydilar. Bu jarayonda ng asosiy e`tibor gapning asosini topish va gap kim yoki nima haqida aytilganiga e‘tibor qaratish hamda ularni tegishlicha belgilashga qaratilgandir. Shuningdek, o`quvchilar 1-sinfda ―Gap‖ mavzusi orqali gaplarni ohang yordamida chegaralash va gap oxiriga qo`yilishi kerak bo`lgan tinish belgilarini o`rgansalar, 2-sinfda shu manbalarga qo`shimcha ravishda gapning asosi, gapda so`zlarning bog`lanishi va gapda kimlar? yoki nimalar? so`rog`iga javob beruvchi so`zlarni va harakatni bildirgan so`zlarni savollar yordamida aniqlashni o`rganadilar. Bu orqali oi‘quvchilarda gapning bosh bo‘laklarini kuzatish imkoniyati paydo bo‘ladi. Gapning bosh bo'laklarini kuzatish bilan o'quvchilar o'z fikrlarini aniq ifodalashga o'rganadilar, ularda nutqdan gapni ajratish ko'nikmasi shakllanadi. Gapni o'rganish me‘yoriga qarab uning tarkibiy qismlari, xususan, so'z birikmasi haqidagi tasavvur aniqlanadi. Boshlang'ich sinflarda o'rganiladigan sintaktik material kam bo'lsa ham, butun o'quv yili davomida, boshqa mavzularga singdirilgan holda gap ustida ishlab boriladi. Dasturga ko'ra, 1-sinfda o'quvchilarga gap haqida elementar tushunchalar beriladi. Gap tugallangan fikr bildirishi, gap so'zlardan tashkil topishi, uning oxiriga ma‘lum tinish belgilari qo'yilishi haqida amaliy ma‘lumotlar beriladi. 2-sinfda esa o'quvchilar gap haqida nazariy tushunchalar oladilar. Ular gapdan shu gap kim yoki nima haqida aytilganini va u haqda nima deyilganini bildirgan so'zni ajratishgao'rganadilar. Aslida gap ning grammatik asosi ustida ishlash mana shundan boshlanadi va bu bosh bo'laklarni o'rganishga muqaddima bo'ladi. Adabiyotlar: 1. Qosimova K. va boshqalar. Ona tili o‘qitish metodikasi. –T. 2009. 2. Рамзаева Т.Г.,Львов М.Р. Методика обучения русскому языку в начальных классах. – М.: 1979. 3. G‘afforova T. va boshqalar. Ona tili. Umumiy o‗rta ta‘lim maktablarining 1-sinfi uchun darslik. – T. 2018. 4. Qosimova K. va boshqalar. Ona tili. Umumiy o‗rta ta‘lim maktablarining 2-sinfi uchun darslik. –
https://conferencepublication.com/
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.Abdullayev Y. Eski maktabda hat-savod o’rgatish.- Toshkent,1960. 2.Abdullayeva Q. Birinchi sinfda nutq o’stirish. - Toshkent, "O’qituvchi", 1980. 3.Abdullayeva Q. Savod o’rgatish. Toshkent, 1983. 4.Abdullayeva Q., Raxmonova S. Ona tili darslari (usuliy qo’llanma). Toshkent, 1999. 5.Azizova A. G. Uchinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent, 1982. 6.Azizova A.G., Ikromova R. To’rtinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent, "O’qituvchi", 1984. 7.Ashrapova T., Odilova M. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. Toshkent, 1984. 8.Ashrapova T., Xotamov N. Uchinchi sinfda o’qitish darslari. Toshkent, 1983. 9.Ikromova R. Grammatika, imlo va nutq o’stirishdan tarqatma materiallar. Toshkent, "O’qituvchi", 1993. 10.Mirzayeva A. Boshlang’ich sinflar uchun orfografik so’z mazmuni. Toshkent, 1985. 11.Qosimova K. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. Toshkent, 1985. 12.Qosimova K. va boshqalar. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi fani dasturi. Toshkent, 1996. 13.Qosimova K. Boshlang’ich sinflarda imlosi qiyin so’zlarni o’rgatish. Toshkent, 1964. 14.Qosimova K. 4-sinfda ona tili darslari. Toshkent, 1978. 15.Qosimova K., Ubaydullaeva N. 2-sinfda ona tili darslari. Toshkent, 1987. 16.Roziqov O.R. O’zbek tilidan dars tiplari. Toshkent, 1976. 17.Ta’lim taraqqiyoti jurnali 7-mahsus son. Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standarti va o’quv dasturi (Boshlang’ich ta’lim). Toshkent, 1999. 18.Ta’lim taraqqiyoti jurnali 1-mahsus son. Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standarti va o’quv dasturi (Ona tili). Toshkent, 1999. 19.Hudoyberganova M. Uchinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent, 1988. 20.Hudoyberganova M. Ikkinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent, 1977. 21.Fuzailov S., Xudoyberganova M. Ona tili. Uchinchi sinf uchun darslik. Toshkent, 2001. 22.Hamroyev A.R. Birinchi sinfda o’qish darslari. Buxoro, 2002. 23.Ikromova R. va boshqalar. Ona tili. To’rtinchi sinf uchun darslik. Toshkent, 2001. 24.Qosimova K., Fuzailova S., Ne’matova A. Ona tili. 2-sinf uchun darslik. Toshkent, 2001.
Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Umumiy oʻrta ta’limning Davlat Ta’lim Standarti va oʻquv dasturi (Boshlangich ta’lim).- Toshkent, 2017. 2. Qosimova K., Matchonov S., G‘ulomova X., Yo‘ldosheva Sh., Sariyev Sh. Ona tili o‘qitish metodikasi. – Toshkent, “Nosir”, 2009. 3. Fuzailov S., Xudayberganova M., Yo‘ldosheva Sh. Ona tili. 3-sinf uchun darslik. – Toshkent: “O‘qituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2019. 4. Ikromova R., G‘ulomova X. va b. Ona tili. 4-sinf uchun darslik. – Toshkent: “O‘qituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2020.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Qosimova K, Matchonov S, G‘ulomova X va b. Toshkent “NOSIR” nashriyoti 2009. B. 17.
2. Roziqov O, Mahmudov M, Adizov B va b.Ona tili didaktikasi. Toshkent. 2005. B. 9.
3. Siddiqova Sh.I. Ko‘chirma gap sintaksisi. “TAFAKKUR ZIYOSI” ilmiy-uslubiy jurnali. Jizzax. 2021/4-son. B. 128.
4. Asqarova M, Yunusov R, M. Yo‘ldoshev va b. O‘zbek tili praktikumi. Toshkent “Iqtisodiy Moliya” 2006. B. 202.
5. Sayfullayeva R, Mengliyev B, Boqiyeva G va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent. 2009. B. 324-326.