2. Sirojiddin Sayyid she`rlarida metaforaning til sathiga ko`ra tasnifi: so`z-metaforalar, birikma-metaforalar, gap-metaforalar, matn-metaforalar

3. Sinesteziya
Metaforaning bu turi ma`lum so`zning so`zning leksik ma`nosi ifoda etgan obyekt boshqa sezgi orqali his etiladigan ikkinchi bir obyekt (kishi subyektining umumlashtirishida o`ziga o`xshash bo`lgani uchun) nomdosh qilib olinishidir. Buning orqasida mazkur so`z ikkinchi obyektni ham ifoda etuvchi ko`chma ma`noga ega bo`ladi. Masalan, mayin so`zining leksik ma`nolaridan biri paypaslab, ushlab ko`rish orqali his etiladigan belgini ifoda etadi. Tovushning ohista va yoqimlilik belgisini ifoda etuvchi ko`chma ma`no esa mazkur ma`nodan hosil bo`ladi. Bu belgilar subyektiv o`lchov, sezgiga ta`sir etishi nuqtayi nazaridan umumlashtirildigan va o`zaro o`xshatilgan:
…Holima boqmas dema, davron qulog`i kar emas,
Latta bo`l, yumshoq supurgining mayin ovozi bo`l!...
*****
…Kazzob zamonlarda yupun el bilan
So`lg`in dalalarda zahar yutgan sen…
Ushbu misrada qo`llanilgan so`lg`in dalalar metaforik birikmasidagi so`lg`in so`zining leksik ma`nolaridan biri ko`rimsiz va fayzsiz holatda bo`lmoqlikdir. So`zning aynan shu semasi asosida hosil bo`lgan metaforik birikmalardan biri so`lg`in dalalar birikmasidir.
…Dard-u sog`inchlarga shunchalar singdim –
Singlim – ko`nglim bo`ldi,
Ko`nglim-chi – singlim.
Bu misradagi singdim so`zining leksik ma`nosi biror narsaga nihoyatda berilish, unga qo`shilib ketish demakdir. Bundan xulosa chiqadiki, so`zning shu leksik ma`nosa metaforik birikmani, ya`ni sinesteziyani hosil bo`lishida asos vazifasini o`taydi.
O`zbek tilidagi lingvistik metaforalar ma`lum, so`zning leksik ma`nosidan qanday jarayon bilan ko`chma ma`no hosil qilishiga ko`ra ikki turga bo`linadi:

1. 
   Lingvistik bo`lmagan yoki nolingvistik asosli metafora
   

Bunda biror so`zning ma`lum leksik ma`nosi ifoda etgan obyektga o`xshash deb topilgan boshqa obyektni ham to`g`rida to`g`ri atalishidir. Shu orqali mazkur so`zda keyingi obyektni atash hisobiga ko`chma ma`no hosil bo`ladi. Garchi so`z va uning hosil bo`lgan ko`chm ma`nosi lingvistik fakt bo`lsa ham, so`zning ko`chma ma`no hosil bo`lishi uchun sabab bo`lgan hodisa, ya`ni metafora tildan tashqarida yuzaga keladi. Masalan, “…Do`ppisin guliga oshno bu ko`ngil…”, “…Yosh shoirlarga nasihatim bor…” misralaridagi gul, yosh so`zlarining ko`chma ma`nosi nolingvistik asosli metafora natijasidir.

2. 
   Lingvistik asosli metafora
   

Bunday metafora biror so`zning ma`lum bir leksik ma`nosi ifoda etgan obyektga o`xshash deb topilgan boshqa obyektni ma`lum grammatk jarayonlardan keyin atalishidir. Shu orqali mazkur so`zda keyingi obyektni atash hisobiga ko`chma ma`no hosil bo`ladi. So`z va uning hosil bo`lgan ko`chma ma`nosi til fakti bo`lishi bilan birga, so`zning ko`chma ma`no hosil qilish sabab bo`lgan hodisa, ya`ni metafora ham til hodisasi sifatida yuzaga keladi. Ya`ni avval o`xshatish konstruksiyasi yoki atributiv birikma tuziladi va biror komponent konstruksiyasi yoki birikmaning ma`nosini o`zida saqlab qolib, qolgan komponentlar ellipsisga uchraydi. Masalan, do`mboq so`zi “to`ladan kelgan bola” ko`chma ma`nosiga lingvistik asosli metafora natijasida ega bo`lgan, ya`ni bu so`zdan avval do`mboq bola birikmasi tuzilgan: Bu do`mboq bolani shirinligini qaranglar! (X. To`xtaboyev). Keyinchalik birikmaning bir komponenti qisqarib, butun ma`no do`mboq komponentida saqlanib qolgan: …Do`mbog`im deb erkalagan Qo`llarini o`psam qani… (S. Sayyid) Do`mboq so`zining asl va ko`chma ma`nolari ifoda etgan obyektlar – o`zaro o`xshash.
Demak, lingvistik asosli metafora nolingvistik asosli metaforadan obyektlar o`rtasidagi o`xshashlikning til fakti bo`lgan so`zda aks etishi ekanligi bilan farqlanadi.
Xususan, G. K. Qobuljonova metaforani bir necha xil belgisiga ko`ra bir necha xil bosqichda tasniflaydi<sup>10</sup>.
XX asrga kelib, ayniqsa, keyingi paytlarda kognitiv tilshunoslikning shakllanishi bilan metaforaga qarash butunlay o`zgardi, uning ko`lami kengaydi. Agar an`anaviy tushunishda “metafora” termini ostida bir so`zning boshqa bir so`zga almashtirilishi nazarda tutilgan bo`lsa, bugun aksariyat tadqiqotchilar metafora tom ma`noda fundamental bilish faoliyatining namoyon bo`lishi ekanligini e`tirof etadilar. Metafora mohiyatidagi ikkiyoqlamalikka ko`ra bu hodisaning ikki asosiy turi farqlanadi: lisoniy metafora va poetik ( badiiy ) metafora<sup>11</sup>.
N. Mahmudov fikriga ko`ra, metafora go`yo nominativ maqsad bilan denotatni ifodalash uchun yaratiladi, keyin muayyan konnotativ ma`noni ifodalash uchun jalb qilinadi, ya`ni oldin lisoniy metafora yuzaga keladi, badiiy metafora esa undan keyin yuzaga kelishini ta`kidlaydi. Shuningdek, badiiy metaforalar lisoniy metaforalarsiz ham yuzaga kelishi , keyinchalik lisoniy metafora maqomini olishi ham mumkin deb hisoblaydi va ko`pchilik tadqiqotchilar keyingi holatni asosiy deb sanashini aytib o`tadi.
______________________
¹⁰. Қобулжонова Г. К. Метафоранинг системавий-лингвистик талқини // Филология фанлари номзоди даражасини олиш учун тайёрлаган диссертатсияси. – Тошкент, 2000. – Б. 42-50.
¹¹. Mahmudov N., Odilov Y. So`z ma`no taraqqiyotida ziddiyat. – Toshkent: Akademnashr, 2014. – B. 9.
Demak, ko`chma ma`no turlarini o`rganishda prof. M. Mirtojiyev va I. Shukurov, Z. Tohirov, D. Xo`jayeva; shuningdek, prof. Sh. Rahmatullayev va R. Yunusovlarning xizmatlari alohida o`rin egallaydi. Metaforani tasniflashda o`zbek tilshunoslari o`z qarashlaridan kelib chiqib yondashganlar. Ko`rinib turganiday, metafora ko`p qirrali va benihoya murakkab hodisa bo`lganligi uchun ham talqinlarida farqli jihatlar anchagina.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati:

1. N. Mahmudov, Y. Odilov, G. Ziyodullayeva, O`rta ta`lim muassasalarining 11-sinfi va o`rta maxsus, kasb-hunar ta`lim muassasalari uchun darslik. – T, 2018, 79-b.
2. A. Nurmonov, A. Sobirov, N. Qosimova. Hozirgi o`zbek adabiy tili. – T: Ilm ziyo, 2013, 190-b.
3. N. Mahmudov. Termin, obrazli so`z va metafora // O`zbek tili va adabiyoti, 2013, 4-son, 5-b.
4. Дж. Лакофф, М. Джонсон. Метафоры, которыми мы живем. М.: Едиториал УРСС, 2004. С. 25.
5. Xoce Opега-и-Гассет. Две главные метафоры http://ortegagasset.filosoff.org/tvorchestvo/dve-glavnye-metafory/ (21.05.2019).
6. Будаев Э. В. Становление когнитивной теории метафоры // Лингвокултрология. Выпуск 1. Екатеринбург, 2007. С 387-415.
7. N. Mahmudov. O`xshatishlar – obrazli tafakkur mahsuli // O`zbek tili va adabiyoti, 2011, 3-son, 23-bet.
8. Қобулжонова Г. К. Метафоранинг системавийғлингвистик талқини // Филология фанлари номзоди даражасини олиш учун тайёрлаган диссертатсияси. – Тошкент, 2000. – Б. 42-50.
9. Mahmudov N., Odilov Y. So`z ma`no taraqqiyotida ziddiyat. – Toshkent: Akademnashr, 2014. – B. 9.
10. Мусаева Ф. Ўзбек шеваларида метафора // Ўзбек тили ва адабиёти, 2019, 4-сон, 112-бет.
11. Худойберганова Д. Матннинг мазмуний таркибида метафоралар // Ўзбек тили ва адабиёти, 2012, 1-сон, 35-бет.
12. Сирожиддин Саййид. “Дил фасли” тўплами. – Тошкент: O`zekiston, 2007.
13. Сирожиддин Саййид. Қалдирғочларга бер айвонларингни: Сайланма. – Т:. “Шарқ”, 2005. – 208-б.

IZOHLAR UCHUN

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________