2 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги андижон давлат университети табиий фанлар факультети

175 
G’O’ZANING G.HIRSUTUM SSP. PUNCTATUM VAR. EL 
SALVADOR  TURIDA FOTOPERIODIK GULLASH 
XUSUSIYATLARINI DNK MARKERLARI ASOSIDA O’RGANISH 
F.M. To’xtaboyeva, A.N.Yusupov
Andijon Davlat universiteti
Uzoq yillar davomida genetik jihatdan yaqin bo’lgan dastlabki 
materiallardan seleksiya jarayonida muntazam foydalanish genetik bazaning 
torayishiga va madaniylashtirilgan g’o’za navlarida qimmatli xo’jalik 
belgilarning sifat va miqdor jixatdan yomonlashishiga olib keldi. 
Mavjud g’o’za navlarining xo’jalik belgilarini genetik jixatdan 
yaxshilash bo’yicha yovvoyi g’o’za genofondi namunalari qimmatli genlar 
manbai hisoblanadi. Xususan, go’zaning yovvoyi Gossyypium hirsutum ssp. 
punctatum var. El salvador. turida qurg’oqchilikka xamda nematoda bilan 
zararlanishga chidamlilik, shuningdek, yuqori sifatli tola ko’rsatkichlarini 
belgilovchi genlar mavjudligi isbotlangan. Bu tur shakllari yuqori darajada 
sho’rlangan tuproqlarda o’sish xususiyatlariga xam ega. Biroq Gossyypium 
hirsutum ssp. punctatum var. El salvador. turi qisqa kun o’simliklari bo’lib, 
fotoperiodizmga sezgir, ya’ni yozning uzun kunlarida gullamaydi. SHu 
sababli xam seleksiya jarayonlariga bu kabi tur vakillarini keng jalb kilish 
imkoniyati chegaralangan. 
Fotoperiodik gullash yoki gullash vaqtini belgilovchi QTL lokuslari 
genlarini identifikatsiya qilish natijasida eng avvalo yovvoyi g’o’za 
germoplazmasidan seleksiya jarayonlarida foydalanish va ulardagi noyob 
genlarni mavjud g’o’za navlariga introgreesiya qilish imkoniyati tug’iladi. 
Bundan tashqari, identifikatsiya qilingan DNK-markerlari markerlarga 
asoslangan seleksiya (MAC) dasturiga jalb etilsa, yangi va ertapishar navlar 
yaratish imkoniyati tug’iladi. Bizning tadqiqot ishlarimizda g’o’za gullashi 
bilan bog’liq bo’lgan miqdoriy belgilar lokuslarini QTL kartalashtirish va 
ular bilan genetik birikkan DNK-markerlarini identifikatsiya kilish asosiy 
maqsad qilib olingan.
Tadqiqot ishlarida g’o’zaning G.hirsutum ssp. punctatum var. El 
salvador turi yovvoyi (fotoperiodik) shakli bilan mutagenez ta’sirida shu 
turdan olingan, fotoperiodizmga sezuvchanligi yuqotilgan mutant liniyasi 
bilan o’zaro chatishtirish natijasida yaratilgan F
2
avlod duragaylaridan hamda 
ularning ota-ona shakllaridan foydalanildi. 
Tadqiq qilinayotgan namunalardan barg to’qimalari yigib olindi va 
STAV usulidan foydalanib genom DNKsi ajratildi. DNK kontsentratsiyasi 
vizual tarzda aniq (25ng/mkl) kontsentratsiyali lyambda (λ) fagining DNK 
siga taqqoslanib aniqlandi. 
2015-yilda g’o’zada fotoperiodik gullashga spetsifik populyatsiya 
yaratish maqsadida Gossyypium hirsutum ssp. punctatum var. El salvador 

---

176 
yovvoyi (fotoperiodik) shakli hamda shu turdan olingan fotoperiodizmga 
sezuvchanligi bartaraf etilgan liniya tanlab olindi va o’zaro chatishtirilib, 
fotoperiodizmga sezuvchanlik bo’yicha genetik segregatsiyalangan duragay 
kombinatsiya yaratildi.
Polimorfizm aniqlash maqsadida ota-ona genotiplari 1000 ga yaqin 
SSR (Simple sequence repeat) hamda genspetsifik CAP (Cleaved amplified 
polymorphism) markerlar bilan PZR (polimeraza zanjir reaksiyasi) usuli 
yordamida taxlil qilindi. 
Ushbu polimorfik markerlar yordamida F
2
avlod duragaylari 
genotiplandi. Genotipik ma’lumotlar JoinMap 3.0 kartalashgirish dasturi 
asosida tahlil kilindi. LOD baxosi (LOD-score, logarithm of odds) 6 ga teng 
yoki undan yuqori bo’lganda 194 ta markerdan iborat 25 ta birikkanlik 
guruhlari (linkage groups) tuzib chiqildi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, tadqiqotlar natijasida go’zaning 
fotoperiodizmga sezuvchanlik xususiyati yoki gullash bilan bog’lik 
belgilarning QTL lokuslari va ularga genetik birikkan DNK-markerlari 
identifikatsiya qilindi. Aniklangan QTL lokuslarining asosiylari g’o’zaning 
26-xromosomasida ekanligi ma’lum bo’ldi. Identifikatsiya qilingan ushbu 
markerlardan kelajakda MAC usuli yordamida mavjud g’o’za navlarining 
ertapisharlik xususiyatini yaxshilashda foydalaniga mumkin.