21-ma’ruza. Loyihalashda yechiladigan ijtimoiy-demografik, iqtisodiy, ekologik muammolar
Atrof-muhit muhofazasining umumiy masalalari
Download 153.77 Kb. Pdf ko'rish
|
21-ma’ruza.Loyihal.yechil.ijt.-dem.,iqtis.,ekol. muam.
|
21.2.Atrof-muhit muhofazasining umumiy masalalari
Ekologiya - tabiatdagi murakkab o‘zaro aloqalar to‘g‘risidagi, jonli - 3 - organizimlarning o‘z yashash muhitlari bilan o‘zaro munosabatlari to‘g‘risidagi fandir. Hozirgi dunyoda ekologik yondashuv amalda barcha fanlarning, shu jumladan gumanitar fanlarning ham rivojlanishiga kiritiladi; uning rivojlanishi bosqichining avvalgilaridan asosiy farqi shundadir. Arxitekturaviy-shaharsozlik faoliyatining konstruktiv, o‘zgartiruvchi hususiyati uning ekologik rivojlanishining muhim omillaridan biri sifatidagi rolini belgilab beradi. Shaharsozlik faoliyatining o‘zgartiruvchi kuchi shu darajada ulkan, uning oqibatlari esa shu darajada xilma xilki, bunda shaharsozlikning turli xil masalalariga nisbatan qo‘llanilganda umumiy ekologik yondashuvni amalga oshiruvchi shaharsozlik fanidagi alohida yo‘nalish “Shahar sozlik ekologiyasi”ning zarurligi vujudga kelmoqda. Barcha shaharsozlik faoliyati atrof-muhitni o‘zgartirishga, uni uni jamoatchilikning hayot faoliyatiga “moslashtirishga” yo‘naltirilgan. Shunday qilib ekologik yondashuv barcha shaharsozlik jarayonlari asosida yotadi. Biroq shaharsozlik ekologiyasi tushunchasi odatda , atrof-muhitni muhofaza qilish tadbirlari bilan bog‘liq aniq bo‘limni belgilash uchun talqin qilinadi. Shaharsozlik ekologiyasi ichida ikki yo‘nalish mavjud bo‘lib, ular shartli ravishda “tabiatni muhofaza qiluvchi “ va “gigienik” deb atalalishi mumkin. Birinchisining asosiy maqsadlari: mavjud tabiiiy muhitni minimum darajasida buzish, buzilganlarini tiklash. Ikkinchisining asosiy maqsadi: insonni uyg‘un rivojlantirish , uni ham tabiiiy , ham texnogen muhitning noqulay ta’sirlaridan himoya qilish. Bunda shuni hisobga olish lozimki, inson yashaydigan joylarda atrof- muhitni himoya qilish va tabiatni muhofaza qilish o‘zaro shu darajada bir-biri bilan o‘zviy bog‘langanki, asosan yagona muammoni ifoda etadi. Shaharsozlik loyihalashtirishning turli darajalarida bu yo‘nalishlar loyihalashning maqsadlarini aniqlashda, variantlarni baholashda va qaror qabul qilishda turlicha solishtirma og‘irlikka ega. Bu holat tabiiiy jarayonlarning va inson faoliyatining o‘zaro ta’sirlashuvi turli hududiy darajalarda turlicha namoyon bo‘lishi bilan izohlanadi. Joylashtirishning mintaqaviy tizimlari darajasida tabiatni nisbatan barqaror deb, insonning o‘rnini esa “bu barqarorlikni umuman buzmaydigan, aralashuv” deb hisoblash mumkin. Joylashtirishning mahalliy tizimlari darajasida tabiiy muhit ko‘proq darajada o‘zgartirishlarga moyil bo‘ladi va insonning asosiy vazifasi landshaftlarning tashqi va ichki bog‘lanishlarida vujudga keladigan o‘zgarishlarni “tartibga solishdan” iborat bo‘ladi. Nihoyat, shahar sharoitida tabiiy elementlar amalda bu sun’iy muhitni yaratgan inson uchun ham amalda o‘zgartirilgan bo‘ladi. Asosiy vazifa uni “boshqarishdan — iborat bo‘ladi, ya’ni shahar landshaftini maqbul darajada rivojlantirish maqsadida tabiiy jarayonlardan foydalanish va uni texnologik jarayonlarning tegishli tizimi bilan to‘ldirish. Aytilganlardan ravshanki, hududiy daraja qanchalik yuqori bo‘lsa, mavjud - 4 - tabiiy majmualarni saqlab qolish imkoniyati ham faqat zarurligi emas, balki imkoniyatlari ham shunchalik katta bo‘ladi. Mintaqa miqiyosida shaharsozlik ekologiyasining tabiatni muhofaza qilish yo‘nalishi birinchi o‘ringa chiqadi. U zamonaviy shaharsozlik yechimlarida jamiyat hayotining zaruriy sharoiti sifatida umumiy ekologik muvozanatni saqlab turish uchun mo‘ljallangan yetarlicha yirik muhofaza qilinayotgan hududlarning - “tabiiy karkasini (sinchini) ajratish va tuzilmalashtirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Aksincha, dastlabki tabiiy sharoitlar to‘liq o‘zgartirilgan shahar doirasida, birinchi o‘ringa ikkinchi yo‘nalishi - shaharliklarning kundalik hayoti uchun zarur gigienik sharoitlarni ta’minlash chiqadi. Qishloqda joylashtirishni tashkil etishda ekologik muammolar alohida ko‘rinishga ega. Agrar landshaft, shahar landsha^i singari tabiatdagi tabiiy jarayonlarni buzuvchi, ayrim hollarda esa tabiiiy majmualarga katta bosim ko‘rsatuvchi antropogen landsha^ hisoblanadi. Shuning uchuntumanni rejalashtirish loyihalarida va qishloq aholi turar-joylarini rejalashtirishda iqtisodiy va tabiatni muxofaza qilish masalalari o‘zaro bog‘liq qishloq xo‘jalik landsha^larining barqaror yuqori mahsuldorligi faqat ularning ekologik muvozanatidagina ta’minlanishi mumkin. Shaharsozlikning ekologik muammolari tabiatning jamiyat rivojining asosi sifatidagi roli bilangina emas, balki uning urbanizatsiyalashtirilgan va xo‘jalik jihatidan o‘zlashtirilgan hududlar doirasida uni saqlab qolishning aniq vazifalari bilan ham belgilanadi. Ekologik tizimlarning antropogen ta’sirlariga qarshi turish qobilyatidan foydalanishga o‘rganish zarur. Ekologik muammolarni hal qilishning kaliti-muhitning u yoki bu o‘zgarishlari oqibatini, shu jumladan juda kam ahamiyatni, arzimagan bo‘lib tuyulganlarini ham oldindan ko‘ra bilish ko‘nikmasidan iborat. Ekologik muammolarni hal qilish uchun fundamental va tabiykiy fanlarning: geografik, biologik, gigienik, muhandislik - texnik va boshqa fanlarning integratsiyasi zarurdir. Shaharsozlikning ta’sirlari natijasida muhitning barcha o‘zgarishlarini oldindan bilish va hisob-kitob qilish loyihaviy taxlilning barcha darajalarida uning tarkibiy qismi bo‘lishi kerak. Ammo buning uchun loyihalashtirishda tabiiy va shaharsozlik tizimlari orasidagi bog‘lanish ularning hududiy tuzilmasi nuqtai nazaridan qay tarizda ifodalash mumkinligini aniqlash zarur. Bu bog‘lanish eng yaqqol tarzda tabiiy va antropogen landshaftlar orqali ifodalanishi mumkin. Hozirgi zamon fani landshaft tushunchasini quydagi tarzda ta’riflaydi: tabiiy yoki o‘zaro bog‘lanishda rivojlanuvchi tabiiy va antropogen komponentlar va majmualar tashkil topgan hududiy tizim. Badiiy landshaftlar quydagi tarkibiy qismlardan va komponentlardan iborat: tog‘ jinslari, havo, suv, tuproq, o‘simliklar va xayvonot olami. - 5 - Bu komponentlar landshaftning ichki aloqalarini hosil qilib, bir-biriga doim ta’sir ko‘rsatadi: bu aloqalarning nisbiy barqarorligi - ekologik muvozanatning muhim shartidir. Antropogen ta’sirlarning bir tabiiy komponentdan ikkinchisiga tarqalishi ham landshaftning ichki aloqalari orqali yuz beradi. Tabiiy landshaftlardan farqli ravishda antropogen landshaftlar inson ta’sirida shakllanadi, ularning komponentlari esa tabiiy komponentlarning xosilasi bo‘lsa ham butunicha yoki qisman antropogen hisoblanadi. Antropogen landshaft komponentlarining xususiyati va holati inson faoliyatining shuri va texnologiyasi bilan belgilanadi. Mos ravishda antropogen landshaftlarning qishloq xo‘jalik, sanoat, selitib rekreatsion, o‘rmon xo‘jaligi, suv xo‘jaligi kabi turlari ajratiladi. Shahar landshafti - mustaqil tur bo‘lib, uning uchun xilma xil funksialarni birga qo‘shilish xosdir. Esiotib o‘tilgan barcha turlar uchun landshaft tuzilmasi faqat uncha kiruvchi komponentlar tarkibi bilangina emas, balki uning qismlarining va tashkil etuvchi majmualarining fazoviy joylashishi bilan ham ifodalaniladi. Landshaftning fazoviy tuzilmasi uning shaharsozlik o‘zlashtirish hususiyatining shaharsozlik ob’yektiningn rejaviy tuzilishini ham belgilab beradi. Turli xil tabiiy landshaftlar chegaralari suv ajraladigan tarmoqlar bo‘yicha o‘tadigan “Uyachalar” ning hududiy birliklaridan shakllanadigan umuman olganda bir xil fazoviy tuzilmagacha bo‘ladi. “uyacha”lar o‘rtasidagi o‘zaro aloqa modda va energiyani gravitatsiya, shamollar va suv harakati, organizmlarining ta’siri vositasida uzatish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Shahar quruvchi hisoblanishi zarur bo‘lgan asosiy tabiiy qonuniyatlardan biri landshaftlarning doimiy o‘zgarishi va rivojlanishi xossasi hisoblanadi, bunda tegishli bosqichlarda miqdor sifatga o‘ta boshlaydi, shundan so‘ng landshaftning boshqa turi to‘g‘risida gapirish mumkin. Antropogen harakatlar ta’sirida landshaftda qaytuvchan qaytmas o‘zgarishlar vujudga kelishi mumkin.qaytuvchi o‘zgarishlar degand landshaftning tabiiy qismiga antropogen ta’sirlar to‘xtagandan so‘ng avlod hayoti davomiyligiga teng vaqt oralig‘ida dastlabkisiga yaqin holatga qaytishga imkon beruvchi o‘zgarishni tushunish kerak. Bu munosabatda joylashtirish shahri tomonining havo havzasining o‘zgarishlari xosdir. Landshaftlar dinamikasini hisobga olish shahar qurilishni loyihalashtirishning muhim bosqichi sifatidagi hududlarni kompleksi landshaftli baholashni takomillashtirishni talab qiladi. Landshaftlarni taxlil qilish - shahar rivojlanishining barqaror dastlabki vaziyati sifatida landshaftlardagi o‘zgarilarning rivojlanishidagi mumkin bo‘lgan yo‘nalishlarni taxlil qilish bilan va muqarrar o‘zgarishlar - ularningvujudga kelishi muddatlari va o‘rninng muqarrar o‘zgarishlari bashorati bilan to‘ldirishi kerak. Shu asosda shahar ta’sir etadigan hududda landshaftlarni - 6 - himoya qilish va maqsadga yo‘naltirilgan holda o‘zgartirish bo‘yicha bosqichma bosqich tadbirlarning dasturi ishlab chiqilishi kerak. Shunday qilib, loyihalash jarayonida shaharsozlik ekologiyasi masalalarini hal etishning asosiy yo‘li landshaft - shaharsozlik taxlilida og‘irlik markazini quyidagi bir qator yo‘nalishlar bo‘yicha bashorat qilishga ko‘chirishdan iborat: a) tabiiy qonuniyatlarni aniqlashga imkon beruvchi mazkur tabiiy landshaftning mumkin bo‘ladigan rivojlanishi prognozi (bashorati) bo‘lib, ularning “ko‘magidan” foydalanish mumkin; b) tabiiy qonuniyatlardan mumkin bo‘lgan foydalanishni hisobga olgan holda loyihalashtirilgan antropogen landshaftning ichki va tashqi aloqalarining rivojlanishining umumiy xususiyatini prognozi; v) nazarda tutilayotgan rivojlanish bosqichlari bo‘yicha prognoz bo‘lib, u antropogen landshaftlarning holatiga bundan keyingi aralashuvga ehtiyoji tug‘ilishning muddatlarini oldindan aniqlaydi, rivojlanishning borishini yo‘naltirishga imkon beradi. Bu holda insonning maqsadga yo‘naltirilgan o‘zgartiruvchi faoliyatini zamonaviy muhitning ekologik aloqalari tizimi bilan kelishish, bu faoliyatning tabiiy rivojlanishi bilan hududiy fazoviy va vaqtincha qo‘shilishi usulini topish imkoniyati paydo bo‘ladi. Shaharsozlikning ekologik muammolarini xal qilish uchun fundamental va amaliy (tatbiqiy) fanlarning: geografik,biologik,gigienik,muhandislik-texnik va boshqa fanlarning integratsiyalashuvi zarur bo‘ladi. Bunda shaharsozlik nazariyasida landshaftli -ekologik yondashuvning geografik va biologik jihatlarini ayniqsa muhim deb hisoblash lozim. Shaharsozlik ekologiyasiga fizik (tabiiy) geografiya metodlari, shu jumladan iqlimshunoslik, metersologiya, biogeografiya va h.k. va birinchi navbatda landshaftshunoslik, shuningdek iqtisodiy geografiya, tabiiy resurslar geografiyasi, aholi geografiyasi va boshqalar eng katta ta’sir ko‘rsatadi. Atrof-muhitni o‘rganishning geografik asoslari - shaharsozlik sohasidagi, ayniqsa uning mintaqaviy sohasidagi har qanday ekologik tadqiqotlar uchun zarur asos bo‘ladi. Shaharsozlikga landshaft - ekologik yondashuvning boshqa bir juda muhim tashkil etuvchisi biosfera va uning elementlari to‘g‘risidagi ta’limotga tayanuvchi biologik tashkil etuvchi hisoblanadi. Urbanizatsiyaning rivojlanishi bilan tabiiy muhitning antropogen yuklanishlarga bo‘lgan yetishmaydigan barqarorligini sun’iy tizimlar bilan qoplash borgan sari tez- tez zarur bo‘lib bormoqda, shu munosabatlar bilan shaharlarda va shahar aglomeratsiyalarida atrof-muhitni muxofaza qilishning texnologik asoslari borgan sari muhim bo‘lib bormoqda. Ular turli sharoitlarda eng samarali bo‘lgan tozalash qurilmalari bo‘yicha tajribali umumlashtirish va muhim takliflarni ishlab chiqish negizida ham, chiqindisiz texnologiyalarni joriy qilish bo‘yicha, chiqindisiz - 7 - va kam chiqindili ishlab chiqarishlarni hamda butun hududiy - ishlab chiqarish majmualarini yaratish asosida ham, va buning oqibati sifatida ham rivojlanish kerak. Atrof-muhitni o‘rganishga mo‘ljallangan ilmiy fonlarning yondashuvlaridan va foydalanib, shaharsozlik ularni joylashtirish tizimini rivojlantirishni maqsadga yo‘naltirilgan holda tartibga solish bo‘yicha muhim qarorlarda sintez qiladi. Shaharsozlikni loyihalashda tegishli bo‘yichan inson va tabiat o‘rtasidagi munosabatning uchta asosiy jihatini aytib o‘tish lozim: Birinchi jihat - tabiatdan ratsional (oqilona) foydalanishni ta’minlash, uning muhim tomoni faoliyatning ishlab chiqarishi va nomlab chiqarish sohalarini tashkil etish jarayonida tabiiy resurslarni va shaharlarni qurilishning o‘zida tejash hisoblanadi. Shahar qurulish yechimlari landshaftlarning resursli-ishlab chiqaruvchi va muhitni shakllantiruvchi tizim sifatidagi xossalarini saqlab qolishdagi ma’lum funksiyalarni samarali bajarishni belgilab beradi. Tabiiy landshaftni tahlil qilish va baholashning meyorlarini hayot faoliyati resurslari, bu resurslarni xalq xo‘jaligining turish tarmoqlari tomonidan ijtimoiy- iqtisodiy samaradorligini taqqoslash, hududlar kodastirlarini tizish sifatida takomillashtirish zarur. Tavsiri va resurs imkoniyatlari xalq xo‘jaligida o‘zlashtirishning yo‘nalishlarini asoslash joylashtirish va aholi turar- joylarini, shakillantirishning rivojlanish istiqbollarini belgilab beruvchi omil hisoblanadi. Shaharsozlikda konstruktiv ekologik ishlanmalarning ikkinchi jihati tabiiy va antropogen landshaftlarining barqarorligini oshirishga yo‘naltirilgan. Landshaftlarining antropogen yuklanishlarga chidamliligi darajasiga kurs va ularning “agresivligi” darajasi bo‘yicha tatqiqotlar o‘tkazish zarur. Agar antropogen landshaftlarning mavjud turlarini ularning muhitga noqulay ta’sir ko‘rsatishi darajasiga va tabiiy elementlarni qayta ishlab chiqarish qobiliyatiga mos keluvchi tartibda joylashtirilsa, u xolda eng noqulaylari qatoriga saoat va buzilgan landshaftlarni kiritish lozim bo‘lar edi. Eng qulaylari qatoriga faqat o‘zini tiklash qobiliyatini saqlab qoluvchi o‘rmonlar, ko‘riqxonalar va o‘rmon parklarigina emas, balki qo‘shni hududlarni regeneratsiya qilishni ham kiritish mumkin bo‘lar edi. Shaharsozlik tizimlarining tabiiy komponentlariga munosabatining uchinchi jihati yuqori gigienik qulaylikka ega bo‘lgan shahar muhitini yaratish uchun ulardan foydalanish bilan bog‘liq. Ko‘k o‘simliklardan va suv makonlaridan to‘g‘ri foydalanish katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Ular insonga tabiiy omillarni ham, antropogen omillarni ham noqulay ta’sirlarini kamaytiradi. Ko‘kalamzorlashtirilgan hududlar antropogen landshaftlarning barcha turlari - qishloq xo‘jalik, shahar, sanoatga singib borishi tufayli jiddiy ekologik ahamiyatga ega bo‘ladi. Aynan shuning uchun ular muhum holatini tartibga solishining eng muhim vositasi sifatida qarab chiqiladi, ko‘pchilik xollarda esa - uning - 8 - takomillashtirilishi va xyotga qaytarilishi tarzida ko‘rib chiqiladi. Biroq shaharsozlik ekologiyasi muammolarini hal qilish faqat ko‘kalamzorlashtirilgan hududlar miqdorini ko‘paytirish yoki ularning sifatini yaxshilash bilangina erishib bo‘lmaydi. Buni hal etish muhitni ekologik boshqarishning keng dasturini amalga oshirish yo‘li bilan erishilmoqda. Kompleks metodlar - texnik va arxitektura-rejalashtirish metodlari bilan shaharning havo xavzasini ifloslanishidan, shovqinlardan himoya qilish masalalari hal etiladi. Loyihalash jarayonida shaharning shovqin xaritalari, havo xavzasining ifloslanganligi yexemlari tuzilib, ular muhitning holatini jiddiy yaxshilashga imkon beradi. Shahar hududlarini muhandislik ta’minotining sxemalari yuqori darajada ishlab chiqilib, ular shaharning gidrologik rejimini o‘zgartirishni ham, suv tizimni ifloslantirishdan himoya qilishni ham nazarda tutadi. Noqulay hududlarni o‘zlashtirish metodlari borgan sari keng joriy qilinmoqda, bu provardida shahar muhiti holatini yaxshilashga imkon beradi. Shunday qilib, zamonaviy shaharsozlik fanida va amaliyotida shaharni kompleks loyihalash uchun asos solingan bo‘lib, u o‘z navbatida atrof-muhitni ekologik boshqarish dasturini amalga oshirishni ta’minlochi loyihalashga ekologik yondashuvning bajarilishi hisoblanadi. Download 153.77 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|