21-вариант сиртқи бўлим талабалари учун “Диншунослик ” фанидан сессия оралиғи назорат иши топшириқлари
Ikki haqiqat nazariyasini kim ilgari surganq
Download 59.79 Kb.
|
диншунослик савол
- Bu sahifa navigatsiya:
- 6. Quronga kora arab va yahudiylarning umumiy bobokaloni kim
- 8. Hidoyaning muallifi kim
- 3 – топшириқ. Мустақил таълим топшириқлари юзасидан реферат тайёрланг TOSHKENT DAVLAT NIZOMIY NOMIDAGI PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
- TOSHKENT 2020 Vijdon erkinligining xuquqiy asoslari
- 1998 yil 15 mayda yangi taxrirda kabul qilingan “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar tugrisida” qonunning mohiyati.
- 4-топшириқ. Қуйидаги саволларга жавоб ёзинг
- “Rohiblar,boshqalarning baxt-saodati va farog’ati uchun boringlar – dunyo kezinglar ”
- “4 oliy haqiqatdan iborat”
- 5-топшириқ. Savollarga javob yozing.
|
1. Ikki haqiqat nazariyasini kim ilgari surganq A. Ibn Rushd V. qazzoliy S. Forobiy D. Ibn Sino
A. 100 saqifa V. 50 saqifa S. 10 saqifa D. 30 saqifa
A. 4 ta
V. 1 ta S. 3 ta
D. 7 ta 4. hozirda nasroniylar e'tiqod qiladigan injillar nеchta A. 4 ta
V. 25 ta S. 27 ta
D. 1 ta 5. Islom sozining ma'nosi nima A. Arab. Boysunish, itoat etish, ozini Alloh irodasiga topshirish V. E'tiqod S. Ishonch D. Yakkaxudolik
A. Ibroqim (a.s.) S. Zakariyo (a.s.) D. Sulaymon (a.s.) 7. Injil nima A. Alloq taolo Iso(a.s.)ga Jabroil orqali nozil qilingan kitob V. Iso masiq yozgan muqaddas kitob S. Yaqudiylarning muqaddas kitobi D. Xristian dini tavroti
A. Burxoniddin Marqinoniy V. Imom Moturidiy S. Abu Lays Samarqandiy D. Zamaqshariy
A. Ozbеkiston V. Eron, Pokiston, Saudiya Arabistoni S. Afrika D. Liviya
A. Islom diniy-aqidaviy ta'limot kalomni asoslab bеrgan iloqiyot olimlari V. Ash'ariylar S. Boshqaruvchilar D. Erkin fikrlilar
Tayyorladi: DJUMANOVA SH. Qabul qildi: Turgunova A.T.
Mustaqillik ijtimoiy xayotning barcha soxalarida, jumladan, ma'naviy xayotdagi yangilanish jarayonini, tub o'zgarishlar davrini boshlab berdi. Dinga bo'lgan munosabat tubdan o'zgardi: sobiq sovet tizimining dinga ateistik xujumkorlik siyosatiga bardam berildi, vijdon erkinligi, qonun orkali kafolatlandi. Siyosiy mustaqillikka erishgan barcha yosh davlatda yuz bergani kabi bizning mamlakatda xam ta'lim yunalishi mazmun moxiyatining o'zgarishi, davlat tili, an'analar, milliy va ma'naviyatga e'tiborning ortishi, bularning xammasi, diniy omil axamiyatga davlatning munosabatini ko'rsatadi. Mustaqillik yillaridakutilmagan voqealarga xam duch kelindi. Xalqaro terrorizm bilan uyushib ketgan diniy ekstremizm endilikda umumbashariy muammoga aylandi.Diniy bag'rikenglik moxiyati. IX asrdan boshlab hozirgi O'zbekiston xududida islom dini sunna yo'nadishining hanafiy (Imom A'zam) mazx,abi qaror topdi. Xanafiylik o'zga dinlar va maxalliy urf-odatlarga nisbatan erkinlik berish bilan boshqa mazxablardan ajralib turadi. Vijdon erkinligizamirida shaxsning huquqi, demokratiya, adolatparvarlik va insonparvarlik kabi ijtimoiy, siyosiy, huquqiy va axloqiy tushunchalar turadi. Vijdon erkinligikishilarning ruhiy olamiga, uning sog'lom va barkamolligiga bevosita ta'sir ko'rsatadi. Shuning uchun bu masalaning ijtimoiy hayotdagi o'rni va bajaradigan vazifalari g'oyatda muhimdir. Insonning, shaxsning qadr – qimmatining ustivor qadriyat sifatida e'tirof etuvchi hozirgi dunyoda, mazkur ziddiyat (diniy dunyoqarash bilan dunyoviy fikr o'rtasidagi ziddiyat) insonning erkin fikrlash, xohlagan dinga e'tiqod qilish erkiga yoki hech qanday dinga e'tiqod qilmaslik erkiga bo'lgan huquqini tan olishga aylanadi. 1948 yilda qabul qilingan Inson huquqlari umumiy deklaratsiyaga muofiq har bir inson fikrlash, vijdon va din erkinligi huquqiga ega. Bu huquq o'z dini yoki e'tiqodini uzgartirish erkinligi, o'z dini yoki e'tiqodiga o'zicha shuningdek boshqalar bilan birgalikda amal qilish kafolatini iboratqilishida va diniy marosimlarda yakka tartibda va odamlar orasida birga qatnashish erkinligini o'z ichiga oladi. Bundan tashqari bu masalaga yana bir murakkab hodisani turli dunyoqarash, e'tiqodga bo'lgan kishilar o'rtasidagi, davlat bilan din, diniy tashkilotlar bilan davlat o'rtasidagi munosabatlarning amalda huquqiy ta'minlanganligini ham nazarda tutadi. 1998 yil 15 mayda yangi taxrirda kabul qilingan “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar tugrisida” qonunning mohiyati. “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to'g'risida”maxsus qonun Vijdon erkinligi va e'tiqod hurligini kafolatlovchi konstitutsiyaviy qoidalarni amalda ta'minlash maqsadida davlatimiz qabul qilingan va unda insonning shu masala yuzasidan huquqini ruyobga chiqarishning tizimi (mexanizmi) yaratigan. “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to'g'risida”maxsus qonun dastlab 1991yil 14 iyunda qabul qilingan. Bu qonun demokratik dunyoviydavlatda dinning o'rnini adolatli tarzda belgilab berishda dastlabki ijobiy qadam boldi. “Ijtimoiy – ma'naviy mihitni yanada sog'lomlashtirish, diniy aqidaparstlikning oldini olish chora – tadbirlari to'g'risida” qarorni O'zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi 1998 yil 26 martda qabul qildi. Ushbu qaror bilan aholining, ayniqsa yoshlarning dunyoviy, ilmiy axloqiy salohiyatini yuksaltirish, ularga Vatanga sadoqat, milliy, ma'naviy va umumbashariy qadriyatlarga hurmat tuyg'ularini kuchaytirish, jamiyatimizda diniy aqidaparastlikning har qanday ko'rinishlarini oldini olish, siyosiy va ijtimoiy – ma'naviy muhitni yanada sog'lomlashtirishga qaratilgan dastur tasdiqlandi. «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to'g'risida»gi qonun. Ushbu konun 1991 yilda qabul qilingan bo'lib, 1993 yilda kiritilgan ba'zi qo'shimcha va o'zgartirishlar bilan 1998 yilga qadar amalda bo'lib keldi. 1990 yillarning boshlarida xukumatimiz tomonidan berilgan imkoniyatlarning suiste'mol qilinishi, masjid qo'rish kampaniyaga aylanib ketishi oqibatida ularning soni 89 tadan 5001 tagacha yetdi. Ularning aksariyati xujjatlarito'liqrasmiylashtirilmagan, malakali imomlar bilan ta'minlanmagan (95,8% diniy ma'lumotsiz) va zarur sharoitlar bo'lmagan xolda faoliyat yurg'izib, turli "peshvo"lar masjidlarni o'z uyalariga aylantirishga xarakat qildilar. «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to'g'risida»giqonunning 8-moddasiga asosan:diniy tashkilotlar 18 yoshga to'lgan va respublika xududida doimiy yashayotgan 100 nafardan kam bo'lmagan O'zbekiston fuqarolari tashabbusi bilan tuzilishi, muayyan konfessiyaga qarashli diniy tashkilotlar faoliyatini muvofiqlashtirish va yo'naltirib borish uchun ular-tip respublika bo'yicha yagona markaziy boshqaruv organi tuzilishi mumkinligi xaqidagi qoida mustaxkamlab qo'yildi. “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to'g'risida”gi yangi tahrirdagi qonundademokratik davlatning dinga nisbatan tutgan siyosatining huquqiy asoslari batafsil aks etgan. Jumladan “O'zbekiston Respublikasida din davlatdan ajratilgan hech bir dinga yoki diniy e'tiqodga boshqalarga nisbatan biron – bir imtiyoz va cheklashlar belgilanishi yo'l qo'yilmayda”Davlat turli dinlarga e'tiqod qiluvchi va ularga e'tiqod qilmaydigan fuqarolar har xil e'tiqodlarga mansub diniy tashkilotlar o'rtasida o'zaro muraso va hurmat o'rnatilishiga ko'maklashadi diniy va o'zga mutanosiblikka hamda ekstrimizmga munosabatlarini qarama – qarshi quyish va keskinlashtirishga, turli konfetsiyalar o'rtasida adovatni avj oldirishga qaratilgan.
Diniy tashkilotlar o‘z mulklariga ega bo‘ladilar. Binolar, din bilan bog‘liq buyumlar, ishlab chiharish va xayriya ishlariga mo‘ljallangan inshootlar, pul mablag‘lari hamda diniy tashkilotlar faoliyatini ta'minlash uchun zarur bo‘lgan boshha mol-mulk diniy tashkilotlarning mulki hisoblanadi. Diniy tashkilotlarga tushadigan moliyaviy va mulkiy xayriyalardan, shuningdek fuharolardan tushgan mablag‘lardan davlat solihi undirilmaydi. Ibodat, diniy rasm-rusum va marosimlar o‘tkazish mahalliy hokimiyat tomonidan taqiqlanmaydi. Qonunning 3-moddasida ko‘rsatilishicha, dinga e'tiqod qilish yoki o‘zga e'tiqodlar erkinligi milliy xavfsizlikni va jamoat tartibini, boshqa fuharolarning hayoti, salomatligi, axloqi, huquqi va erkinligini ta'minlash uchun zarur bo‘lgan darajadagina cheklanishi mumkin. Diniy tashkilotlar fuharolarni ishga olishga haqlidirlar. Ular davlat, jamoat korxonalari va tashkilotlarining ishchi xizmatchilari bilan baravar solih to‘laydilar, ijtimoiy ta'minlanish va sug‘urta qilish xizmatlaridan foydalanadilar. Umumiy asosda nafaqa olishga haqlidirlar. Qonunning oxirgi 23-moddasida «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi qonunni buzgan kishilar qonun oldida javob berishlari ko‘rsatilgan. Konstitutsiyada hurfikrlilik, vijdon va diniy e'tihod erkinligi masalalariga katta e'tibor berilgan. Unda dinning tarbiyaviy ahamiyatiga yanada ko‘proq e'tibor berilishi lozimligi ko‘rsatilgan. O‘zbekiston Respublikasida ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi. Uning hududida 15 ta diniy konfessiya vakillari istihomat qiladilar. Yuqoridagi honunda keltirilganidek, ular Konstitutsiya oldida huquq va majburiyat yuzasidan tengdirlar.
Buddaviylik dinining manbalari. Budda Shakyamuni hayoti va ta'limoti. Biza tarixdan bilamizki dunyoda 3 ta yirik din bor bular, ya’ni buddaviylik xristianlik va islom dinlaridir. Bularning ichida buddaviylik ular yosh va tajriba jihatida qisman ajralib turadi. Buddaviylikning keng tarqalganligiga sababi bu madaniyat, siyosat va iqtisod sohalaridagi boshqa xalqalr , dovlatlar bilan bo’layotgan uzoq yillik aloqalar bilan bogliqdir. Hozirda buddaviylik dini butun dunyoni keng qamrab olgan deb etsak mubolaga bo’lmaydi. Endi buddaviylikni paydo bo’lishiga qarasek. Bu din asoschisi budda bilan bogliq. Budda sozi sanskritcha “budx” ya’ni bo’lmoq deganidir va borliqning uygonishi anglatadi. Budda atamasini dunyodagi barcha tirik, aktiv mavjudotlarga qolasam ham boladi. Buddistlar ozlarining vaqt hisobini Buddaning bu olamdan ketishi bilan hisoblashadi. Buddaning kotta maktabining ananalariga muvofiq txeravedalarda Budda 624-yildan 544-yilgacha yashagan va shu dataga asosan 1956 yilda buddaviylik 2500 yilligi nishonlandi. Lekin boshqa grek olimlarining malumotlariga asosan buddaviylik Hind buyuk podshosi Ashoka davriga borib taqaladi (566-486 yillar). Buddaviylik asoschisiga to’xtalib ketsak: Siddxartxa Gaautama (Gotama), Jina, Bxagavan kabi nomlar bilan ataluvchi shaxsdir. Tarixiy tadqiqotchilar buddaviylik asoschisini real shax ekanini e’tirof etadilar. Yuqoridagi similar Siddxartxa-shaxsiy ism, Gautama – urug’ nomi, Shakyamuni- Shakya qabilasidan chiqqan donishmand, Budda –nurlangan, Jina-g’olib va Bxagavan – tantanaqa qiluvchi degan manolarni beradi.Siddxartxa gautama Shakya qabilasining podshosi Shuddxodaning og’li.Onasi malika Mayya. Siddxartxa kamchiliksiz kotta b’oladi va qo’shni davalatniing podshosi Yashadxaraga uylanadi va Raxula ismli o’g’il farzandi bo’ladi. Qiyinchiliksiz kotta bo’lgan Siddxartxa bir kuni qari chol, kasal odam va og’ir mehnat qilayotgan rohibni uchratib, bir odamning o’limiga guvoh bo’ladi. 30 yoshida Siddxartxa bundan tasirlanib podsholikdan ketib qoladi va insoniyatni azob-uqubatdan qutqarish yo’llarini qidiradi. U besh rohib bilan qishloqlarni kezib yuradi. U bu rohiblar bilan ko’p vaqt birga bo’lganidan so’ng bu qilinayotgan ishlar befoydaligi va bu yo’l uning o’z oldiga qo’ygan maqsadiga olib bormasligini anglab , roiblar jamoasidan ketib qoladi.U chakalakzor o’rmonlarni juda ko’p vaqt kezib yurib, charchab bir daraxtning tagiga dam olishga o’tiradi va to o’z haqiqatini topmaguncha shu yerda qolishga qaror qiladi. U shu o’tirishda 49 kun o’tiradi. Shunda uning ichidan “San haqiqatni topding”degan tovush keladi.Shu paytdan boshlab U Budda deb atala boshlaydi. Keyin u o’zi birga yurgan besh ruhoniyni qidirib topadi va ularni o’zining birinchi shogirdlariga aylantiradi. Budda o’z rohiblariga “Rohiblar,boshqalarning baxt-saodati va farog’ati uchun boringlar – dunyo kezinglar ” deya uqtiradi. Budda mazkur shogirdalari bilan 40 yil mobaynida qishloqlarni kezib o’z ta’limotini hammayoqga tarqatadi. Budda 80 yoshida Kushtnagara degan joyda olamdan o’tadi. Budda o’lganidan so’ng u haqida juda ko’plab afsonalar paydo bo’ladi. Budda yer dagi turli mavjudotlar qiyofasida: 24 marta rohib, 13 marta savdogar, 18 marta maymun, 12 marta tovuq, 8 marta g’oz, 6 marta fil,baliq,qurbaqa,kalamush kabi qiyofada jami 550 marta tug’ilgan deyiladi. Buddaviylikning boshqa dinlardan farqi juda ko’p. Masalan: Buddaviylikda dunyoda o’zgarmas narsa yo’q , hatto bu dunyoda Xudo ham o’zgaruvchandir deyiladi. Faqatgina on yoki lahzalar silsilasi mavjud bo’lib, ularning hammasi yoqoladi va boshqa narsaga o’rin beradi. Buddaviylik ta’limotiga asosan inson doimo azobga mahkum va bunga uning o’zi sababchidir. Inson qanchalik befoyda bo’lsa ham o’z hayoti va farovon turmushini saqlab qolwga intiladi. Lekn azob –uqubatdan qutilish uchun inson inson kongli hush ko’rgan barcha narsadan voz kechib o’zini tiyishi kerak. Buddaviylik ta’limoti bir qator turli xil to’plamlarda bayon qilingan. Ulardan eng asosiysi Tripitaka(uch savat ma’nosi)dir. U uch qisamdan iborat bo’lganligi uchun shunday nom berilgan. Mazkur yozam manbaa hozirda Shri Lankada saqlanib qolgan.Bularga budda targ’ibotining haqiqiy bayonni- Sutra-pitaka, rohiblik axloqlariga bag’ishlangan – Vinaya-pitaka va buddaviylikning falsafiy-psixologik muamollarining bayoni – Abxidxarma-pitakalar kiradi. Budda hayotiga oid rivoyatlarning barchasi Tripitakda jamlangan. Tripitakadan namunalar:
Kimki o’zida paydo bo’layogan g’azab o’tini go’yo tanaga kirib kelayotgan zaharni to’xtatib qoluvchi shifokor singari so’ndirolsa , bu – rohib uchun huddi ilon o’z eskirgan terisidan voz kechganidek gap. Kimki o’zidagi extiros tuyg’usini go’yo suvga sho’ng’ib nilufar gulini sug’urib olganidek qalbidan yulib tashlasa, bu – rohib uchun huddi ilon eski terisida qutulganidek gap. Kimki o’zidagi doim huruj qilib turuvchi qo’rquv tuyg’usi ustidan g’olib chiqsa, bu – rohibga huddi ilonning ustidan shilinib tushgan terisidek gap. Buddaviylik zaminida 3 ta narsa Budda, Dharma va Sangxaga e’tiqod yotadi. Buddaviylik ta’limotining eng qisqa bayoni “4 oliy haqiqatdan iborat” 1. Azob – uqubat mavjud. 2. Azob – uqubatning sababi mavjud. (istak) 3. Azob – uqubatning tugashi mavjud. (nirvana) 4. Azob – uqubatning tugashiga olib keluvchi 8 bosqichli yop’l bor. Buddaviylikda rohiblar jamoasi mavjud bo’lib, ular bu jamoaga qabul qilinishdan oldin quidagi 10 ta farzni ado etiwga qasamyod qiladilar: Hech kim,hech narsani hayotdan judoq qilmaslik Yolg’on gaprmaslik O’g’rlik qimaslik Jinsiy aloqaga kiriwmaslik Kunning 2-yarmifan to ertani kun sahargacha tanovul qilmaslik Mast qiluvchi ichimliklardan uzoqroq bo’liw 3 kiyimdan boshqa tanani boshqa kiyim bilan bezamaslik Ommaviy ko’ngilxushliklarda ishtirok etmaslik va tomowa qilmaslik Baland va yumshoq joyda yotmaslik Pul ishlatmaslik Buddaviylikda kundalik,davriy,maxsus va bayram marosimlari mavjud. Monastir, butxona va xonadonlarda ibodatlar bo’ladi. Kopincha 12-13 yoshli bolalar 20 yoshgacha monastirda rohiblik qiladi. Taxminan ularning 3/1 qismi ruhoniy bo’b qob ketadi.
Buddaviylik ta’limoti uch qism ya’ni, axloq , mediatsiya va donolik qismlaridan iboratdir. Endi buddaviylik ta’limotining mazkur uch qismi to’g’risida ozgincha ma’lumot berib o’tsak: 1)Axloq normalari – “Pancha shila ” (Buddaninf 5 nasihati). Bu norma o’znomi bilan ham etib turbdiki , bu dinga e’tiqod qiluvchilar o’zlarini qotillikdan, o’g’rilikdan, mastlikdan, yolg’ondan va gumrohlikdan saqlashlari kerak. 2)Meditatsiya — bu normada e’tiqodchilar Buddaviylikni to’g’ri tushunishi, unga ishonishi, to’g’ri niyat qilishi, o’zini to’g’ri tutushi, o’ziniki bo’lmagan narsalarga ko’z olaytirmaslik, o’z tanasi va ruhini nazorat qilishi, o’zidagi yomon tuyg’ularni jilovlashi, yaxwilikni rivojlantirishi, to’g’ri hayot kechirishi va to’g’ri gapirishi lozimdir. 3) Donishmandlik – bu Buddaviylikning asosiy maqsadidir. Insonlar narsalar tabiatini to’g’ri tushunishi bilan bog’liqdir. Buddaviylik mil. Avv. 273-232 yillarda hukmdor Ashoka davrida juda keng yoyilgan. U buddaviylikka, monarxlaiga, ularning Hindiston bilan chegaradosh davlatlariga qilgan safarlarida homiylik qilgan. Ular mahalliy aholi tomonidan o’zlariga nisbatan rozilik alomatlarini sezsalar o’sha yerdagi odamlarga ko’proq ahamiyat bergan. Buddaviylikning Mahayana yo’nalishi Xitoyga milodiy I asrda kirib kelib, III-VI asrlarda Xitoyda keng tarqaldi.Mahayananing rivojlanishida Kushon davlatining roli katta. Kanishkaning humronlik davridan keyin, Mahayana yo’nalishi Sharqda, Markaziy Osiyoda kenda tarqala boshladi. Buddaviyllikning Xitoyda tarqalishi to’g’risida hech qanday aniq ma’lumot yo’q.Tarixiy ma’lumotlar ichida eng mashhuri imperator Min-Dining tushi haqidagi habar hisoblanadi. U tushida oltindan yasalgan but ko’radi, uning Budda ekanligini maslahatchisi Fuidan so’rab biladi. U milodning 60 – yillarida Budda haqida ma’lumotlar keltirish uchun Jindistonga elchilar yuboradi. Keyin Hindistondan Xitoyga buddaviylik targ’ibotchilari keladi bva ular uchun maxsus “Baymasi” (Oq ot ibodatxonasi) quruladi. Buddaviylikning xitoylashuvi va kng tarqalishi juda uzoq va murakkab jarayondir. Buddaviylikning ilk g’oyalari va targ’ibotlari Xitoyda paydo bo’lganidan boshlab bir necha asrgacha tarqalgan. Buddaviylik mil.avv. 1 ming yillik oxirida Shri-Lanka, Markaziy Osiyo va Old Osiyoni o’z ichiga olgan Kushon dalatiga ham yetib keldi va bu yerda buddaviylikka judda katta e’tibor berilgan. Hozirgi paytda buddizm juda ko’plab davlatlarfa bor. Jumladan Nepal,Seylon,Birma,Siam,Tibet, Xitoy,Yaponiyam Yava va Sumatra orollari, Rossiya va boshqalar. Hozirda buddaviylik barcha mamlakatlarda buddaviylikka kamroq yoki ko’proq ravishda sig’iniladi. M-n Tibetda buddaviylik lamaizom deyiladi.Ular mog’ul avlodalari sanalib, ularda madaniyat va diniy qarashlar umuman boshqacha.Chunki ular buddaviylikni qaytadan kashf qildilar desayam bo’ladi, Xitoy va Yaponiyada ham buddaviylik madaniyatning boy bo’lagi deb tan olingan.Biz buddaviylikni keksa odamga o’xhatsak bo’ladi, chunki buddaviylik o’zining prinsiplari va ammalarini butun dunyoga tarqatib bo’lgan. Xulosa qilib etganda buddaviylik o’zining necha ming yillik tarixida nafaqat diny balki, filosofik va madniy, sa’nat , o’qitish uslublarini ham namoyon etdi.Buddaviylik doimo ulug’ dinlardan biri sifatida qoladi. Shunday qilib bugun buddaviylik butun dunyoga keng tarqalgan va unga sig’inuvchilarning soni juda ko’pdir. Shuninng uchun ham buddaviylik diniga sig’inuvchilarning sonini aniqlab bo’lmaydi. 2.Islom dinida yo’nalishlarning vujudga kelishi. Islom mazhabchiligi — islom dinidagi turli oqim va firqalarning umumiy nomi. I. m. Qurʼon va hadisni turlicha talqin qilish, islom tarixida gʻoyaviy-siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va diniy hayotning boshqa sohalarida yuz bergan ixtiloflar natijasida vujudga kelgan. Tor maʼnoda — shariatga xos huquq yoʻnalishlarini anglatsa, keng maʼnoda — dindagi ajralgan barcha guruhlarni ifodalaydi. Ularni bir-biridan farqlash lozim. Islomdagi asosiy yoʻnalishlar — sunniylik, shialik, xorijiylar. Bulardan sunniylik va shialik hozir mavjud, lekin xorijiylar yoʻnalishi oʻrta asrlardayoq koʻp firqalarga ajralib, keyinchalik yoʻqolib ketgan, undan faqat bitta — ibodiylar (abodiylar) firqasi saklanib qolgan; Islomdagi firqalar — ularning eng kupi shialik ichidagi firqalardir; shariat mazhablari — islomdagi ajralishning alohida shaklidan iborat (hanafiylik, molikiylik, shofiʼiylik, hanbaliylik, jaʼfariylik) (ya na q. Mazhab); ilohiyot oqimlari — ular islom ilohiyotining shakllanish bosqichida ilohiyotga doir ayrim masalalar boʻyicha ixtiloflar tufayli vujudga kelgan. 14-asrdan keyin ularning barchasi yoʻqolib ketgan; Sufiylik yoki tasavvuf tariqatlari — ularning koʻplari oʻrta asrlardayoq yoʻqolib ketgan. Oʻrta Osiyoda — naqshbandiylik, yassaviylik, kubraviylik, Kavkazda muridlik, xorijiy Sharq mamlakatlarida qodiriylar, bektoshiylar, rifoʼiylar, tayfuriylar va b. tariqatlar keng tarqalgan. Ularning ayrimlari hozir ham mavjud. - Islom dinida ijtimoiy-siyosiy ziddiyatlar va hokimiyat uchun kurash jarayonida vujudga kelgan xilma-xil yo‘nalishlar va oqimlarning umumiy nomi. Mazhab tor ma’noda shariatga xos huquq yo‘nalishlarini anglatadi. Lekin, mazhabchilik iborasi keng ma’noda dinlardagi barcha guruhlarga ajralishlarni ifodalaydi. Shu ma’noda I. m. bu dindagi barcha guruhlar ajralish shakllarini o‘z ichiga oladi, ularning 5 turini birbiridan tafovut qilish kerak: 1) islomdagi asosiy yo‘nalishlar. Islomda dastlab yuz bergan ixtiloflar natijasida alohida diniy ta’limot, marosimchilik, axloqiy-huquqiy me’yorlarga oid bir qator masalalarda bir-biridan tafovut qiladigan 3 asosiy yo‘nalish vujudga kelgan. Bulardan sunniylik va shialik hozirda ham mavjud, lekin xorijiylar yo‘nalishi o‘rta asrlardayoq avval ko‘p firqalarga ajralib, keyinchalik yo‘qolib ketgan, undan faqat bitta ibodiylar (abodiylar) firqasi saqlanib qolgan. 2) Islomdagi firqalar, mohiyatan aqidaviy ta’limot va marosimchilik masalalarida oz yoki ko‘p darajada bir-biridan tafovut qiladigan diniy guruhlar. Islomda firqalarning eng ko‘pi shialikdan ajralib chiqqan, bulardan qarmatiylar, ismoiliylar, zaydiylar, nusayriylar, aliilohiylar, druzlar va b. hamda ular ichidan ajralgan ko‘p kichik firqalarni, yangi davrda vujudga kelgan bobiylik, bahoiylik kabilarni tilga olish mumkin. Sunniylik islomda ortodoksal diniy ta’limot hisoblangan, o‘rta asrlarda undan firqalar ajralib chiqmagan. Urta asr oxirlari va yangi davrga kelib unda ham firqa va oqimlar paydo bo‘lgan. Bulardan ravshaniylar (17-asr), ahmadiya, voisovchilar firqalarini (19-asr), vahhobiylik, mahdiylik, panislomizm kabi diniy-siyosiy oqimlarni ko‘rsatish mumkin. 3) Mazhablar, shariat mazhablari ham islomdagi ajralishning alohida shaklidan iborat. 4) Ilohiyot oqimlari bo‘lib, ular islom ilohiyotining shakllanish bosqichida ilohiyotga doir ayrim masalalar bo‘yicha ixtiloflar tufayli vujudga kelgan. Bulardan ash’ariylar, jabariylar, qadariylar, sifatiylar, murji’iylar, mu’taziliylar va b.ni ko‘rsatish mumkin. Ortodoksal ilohiyot ta’limoti bo‘lgan Kalom shakllanib hukmron rol o‘ynay boshlagach, ilohiyot oqimlarining barchasi yo‘qolib ketgan. 5) So’fiylik yoki tasavvuf tariqatlari. So’fiylik goyalari keng tarqalgach, musulmon mamlakatlarida har biri o‘z yo‘li (suluk)ni olib borgan so’fiylik rahnamolari (pirlar) nomi bilan bog‘liq ravishda juda ko‘p uyushmalar paydo bo‘lgan. Ulardan ko‘plari o‘rta asrlardayoq yo‘qolib ketgan. Lekin, hozirda ham g‘oyat ko‘p tariqatlar mavjud. O’rta Osiyoda -naqshbandiylik, yassaviylik, kubroviylik, Kavkazda - muridizm, xorijiy Sharq mamlakatlarida o‘rta asrlardan ma’lum bo‘lgan qodiriylar, bektoshiylar, rifo’iylar, tayfuriylar, suhrovardiya, mavlaviylar, shoziliylar, chishtiylar, safaviylar, haydariylar, ne’matullohiylar, jaloliylar keng tarqalgan. Ularning ayrimlari hozir ham mavjud. O’rta asr oxirlari va yangi davrda Arab mamlakatlari, Afrika, Janubi-Sharqiy Osiyo xalqlari orasida ham ko‘p tariqatlar tarqalgan: salafiylar, shartariylar, rashidiylar, rahmoniylar, tayyibiylar, tinoniylar, ammoriylar, hamoliylar, muridiylar, barqiylar, idrisiylar, sanusiylar, g‘ufriylar va h.k. Umuman olganda 30 dan ortiq tariqat mavjud. I. m.ning barcha ko‘rinishlari islom tarixida yuz bergan g‘oyaviy-siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, diniy aqidaviy va hayotning boshqa sohalaridagi ixtiloflarni ifoda etadi. Shu jihatdan islomni shartli ravishda yaxlit din hisoblash mumkin. Xilma-xil oqim va firqalarning vujudga kelishiga birinchi navbatda ijtimoiy-siyosiy harakatlarning diniy shaklda namoyon bo‘lishi sabab bo‘lgan. Islom dinini qabul qilgan xalqdarning madaniyati, an’analari, ilgariga diniy e’tiqodlari, shuningdek ular yashagan geofafik sharoitlar ham oqimlarning xarakteriga ta’sir etgan. 5-топшириқ. Savollarga javob yozing.
Download 59.79 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|