25 mavzu: tashqi savdo siyosati reja tashqi savdo siyosatining mohiyati va vositalari

2. Importga ta’riflar va ularning ishlab chiqaruvchilarga hamda 
iste’molchilarga ta’siri 
Xalqaro savdoni tartibga solishda eng ko’p qo’llaniladigan usul bo’lib tarif, 
ya’ni importga solinadigan bojxona boji hisoblanadi.Importga tariflarning maxsus 
va advalar turlari o’zaro farqlanadi. Maxsus bojlar import qilinayotgan tovarlar 
birligiga nisbatan o’rnatiladi. Masalan, 1 barel neftga nisbatan 2 evro. 
Advalar bojlar import qilinayotgan tovar qiymatiga nisbatan ma’lum foiz 
tariqasida belgilanadi. Masalan avtomobil xarid narxining 40%.
Har ikkala 
turdagi import tariflarning oqibatlari deyarli bir xil bo’lib, buni biz quyidagi grafik 
vositasida ko’rib chiqamiz. 
Aytaylik, import tariflari joriy qilingunga qadar ichki ishlab chiqarish hajmi 
S1, ichki talab hajmi esa D1 teng bo’lgan. Talab va taklif o’rtasidagi farq (D1-S1) 
import hisobiga qoplangan. Mamlakat iqtisodiyoti yopiq bo’lganida baholar darajasi 
Re ga teng, talab va taklif muvozanati esa E nuqtada o’rnatilgan bo’lar edi. Mamlakat 
iqtisodiyoti ochiq bo’lgani va importga cheklovlar yo’qligi tufayli milliy bozordagi 
narxlar jahon bozori narxlari Rw bilan bir xil. Importga tarif joriy qilinishi natijasida 
ichki baholar Rw dan Rd ga qadar ko’tariladi. Natijada:Import qilinadigan tovarning 
ichki bahosi = Jahon bozoridagi bahosi +(Jahon bozoridagi bahosi x Tarif stavkasi). 
P 
Sd 
Pd 
Ichki narx (tarif bilan birga) 
Pw 
a 
b 
c 
d 
jaxon bozori narxi 

---

432 
Dd 
Tarif joriy kilin.keyingi import 
S1 
S2 
D2 
D1 
Q 
Tariflar joriy kilingunga kadar bulgan import 
30-chizma. Import tariflari kiritilishi natijalari 
Oqibatda ite’molchilar ma’lum bir yo’qotishlarga duch keladilar. Bu 
yo’qotishlar grafikda a,b,c,d sohalar bilan ko’rsatilgan. 
Baholarning ko’tarilishi ilgari raqobatbardosh bo’lmagan ayrim ichki ishlab 
chiqaruvchilar uchun ham foyda ko’rib ishlashga imkon beradi. Umuman shu sohada 
band milliy ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqarish hajmini S1 dan S2 ga qadar 
oshiradi va S2-S1 hajmdagi mahsulot Pd bahoda sotiladi. Shu hajmdagi mahsulotni 
iste’molchilar oshirilgan narxda sotib oladilar va a sohaga teng yo’qotishga duch 
keladilar. Ammo, bu yo’qotish ichki ishlab chiqaruvchilarning o’sgan foydasiga 
aylanadi. 
Baholarning o’sishi oqibatida iste’molchilar ko’rilayotgan tovar iste’moli 
hajmini D1 dan D2 qadar qisqartiradi. Bu yo’qotish grafikda d soha bilan ko’rsatiladi 
va u hech kimning foydasi bilan qoplanmaydi. 
S2- D2 oraliq tarif joriy qilingandan so’ngi import hajmi bo’lib, shu hajmda 
tovarni iste’molchilar ilgarigidan yuqori bahoda sotib oladilar. Buning natijasida ular 
turmush darajasidagi yo’qotish ro’y beradi. Bu yo’qotish grafikda s soha bilan 
belgilangan bo’lib, u davlat byudjetiga borib tushadi. Ya’ni, bu sohadagi 
iste’molchilarning yo’qotishi davlatning foyda ko’rishi bilan qoplanadi. 
Tarif kiritilishi oqibatida iste’molchilar talabi arzon import tovaridan qimmat 
ichki tovarga yo’naltiriladi. Iste’molchilarning o’sgan to’lovlari yuqori chegaraviy 
xarajatga ega, raqobatbardosh bo’lmagan samarasiz ichki ishlab chiqarishni 
kengayishiga olib keladi. Iste’molchilarning bu yo’qotish v sohasi bilan belgilangan 
bo’lib tarifning «ishlab chiqarish samarasi» deyiladi va hech kimning foydasi 
bilan qoplanmaydi. 
Iste’molchilarning 
yo’qotishlari 
Ishlab 
chiqaruvchilar 
foydasi 
Davlat 
daromadi 
Jamiyatning sof 
yo’qotishi 
a + b+ c + d 
-- 
a 
-- s 
= 
b + a 

---

433 
Demak, iste’molchilarning a sohadagi yo’qotishlari ishlab chiqaruvchilar 
foydasining o’sishi hisobiga qoplanadi. Ayni damda iste’molchilar shu tarmoq 
korxonalari aktsiyadorlari bo’lishsa, ular yo’qotishlarining bir qismi o’sgan 
dividentlar sifatida qaytadi. «s» sohada davlat olgan daromadini transfert to’lovlarini 
oshirish, soliqlarni pasaytirish, byudjet tashkilotlarida ishlovchilar ish haqini 
oshirishi ko’rinishida iste’molchilarga qaytarishi mumkin. Ammo «b» Q 
«d» sohalarda jamiyat sof yo’qotishga duch keladi. Valyuta kursi o’zgarishi bu 
yo’qotishlarni bir oz qoplashi mumkin. Masalan, 20% li tarif kiritilishi natijasida 
milliy valyuta 4% ga qimmatlashsa import qilinayotgan tovarlarning milliy 
valyutada ifodalangan ichki bahosi 20 % ga emas, 16 % ga oshadi. Bu esa tarif 
kiritilishi oqibatida jamiyatning sof yo’qotish «b» va «d» sohalarning 80 foizini((16 
/ 20) x 100 q 80) tashkil etishini anglatadi. 
Umuman olganda tariflarni kiritilishiga nisbatan bir-biriga zid fikrlar mavjud 
bo’lib, bu tadbir mamlakat iqtisodiyoti holati, xususiyati va qo’yilgan maqsadlar 
bilan asoslanadi. 
Bojxona tariflarini kirtishni yoqlovchi mutaxassislar fikriga ko’ra import 
tariflari: 

mamlakat mudofaa sanoatini himoya qilish imkonini beradi; 

mamlakatda bandlilik darajasi o’sishini ta’minlaydi va yalpi talabni 
rag’batlantiradi, importning nisbatan cheklanishi natijasida sof eksport o’sadi 
va joriy operatsiyalar bo’yicha to’lov balansi xolati yaxshilanadi; 

milliy iqtisodiyotdagi yangi tarmoqlarni himoya qilish uchun zarur; 

davlat byudjeti daromadlarini to’ldirish manbai bo’lib xizmat qiladi; 

milliy ishlab chiqaruvchilarni demping ko’rinishidagi chet el raqobatidan 
himoya qiladi; 

iqtisodiyot tuzilishini qayta qurishni boshqarish vositasi hisoblanadi va ular 
yordamida mamlakat iqtisodiyotidagi ilg’or siljishlar rag’batlantiriladi va h.k. 
Milliy iqtisodiyotning tiklanishi sharoitida ko’pgina davlatlar o’z ishlab 
chiqaruvchilarini chet el raqobatidan himoya qilish maqsadida protektsionizm 
siyosatini qo’llaydilar. Aks holda, mahalliy korxonalar «sinishi» jamiyatda 
ishsizlik xavfini tug’diradi. 
Mamlakatlarda ta’rif mexanizmi orqali tashqi savdo siyosatini yuritish, birinchi 
navbatda ushbu mamlakatning asosiy tarmoqlari va yangi ishlab chiqarish 
sohalarining himoyalanganligiga ta’sir qiladi. O’zbekistonda avtomobilsozlik yangi 
va istiqbolli soha (tarmoq) hisoblanadi va tabiiyki, tarifli himoyaga muhtoj. Tarmoqni 
tarifli himoyalanishining haqiqiy darajasini quyidagi misolda ko’rib chiqamiz. 
Masalan, O’zbekistonda yangi mashinalar uchun import boji 40 foizni tashkil qilsin. 
Ushbu mashinani ishlab chiqarish uchun zarur bo’ladigan ehtiyot qismlar asosan 
chetdan keltirilsin va unga import boji 25 foiz miqdorida o’rnatilsin. Bir dona 
mashinaning narxi 10000 AQSh dollariga teng bo’lsa, ya’ni bitta 

---

434 
avtomobil uchun zarur bo’lgan ehtiyot qismlarining narxi 7000 dollar, qo’shilgan 
qiymat esa 3000 dollarni tashkil etsin. 
Avtomobil importiga 40 foiz tarif belgilanganligi uchun har bir avtomobil narxi 
4000 dollarga o’sib, tarif bilan birga 14000 dollarni tashkil etadi. Ehtiyot qismlar 
importiga 25 foizli tarif kiritilishi ularga qilinadigan xarajatlarni 1750 dollarga 
oshirib 8750 dollarga etkazadi. Oqibatda mahsulot birligiga ehtiyot qismlar xarajati 
1750 dollarga oshdi. Qo’shilgan qiymat esa 2250 dollarga (4000 - 1750 q 2250) 
o’sdi. Shunday qilib, tarif kiritilgandan so’ng mahsulot birligiga to’g’ri keladigan 
qo’shilgan qiymat 5250 dollarni (3000 Q 2250 q 5250) tashkil etdi. 
Endi esa soha (tarmoq)ning samarali himoyasi formulasidan foydalanamiz.