28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

T/r	Xo’jalik muomalalarining mazmuni
Schyotlarning boјlanishi
Debet	Kredit
1	Tovar moddiy qiymatliklarini tayyorlash va yetkazib berish jarayonida yordamchi ishlab chiqarish tomonidan ko’rsatilgan xizmatlarning hisobdan chiqarilishi	1510	2310
2	Mol yetkazib beruvchilardan materiallar olindi	1510	6010
3	Mol yetkazib beruvchilarga materiallarning kamomad summasi bo’yicha da’vo bildirildi	4860	1510
4	Undirilmagan da’vo summalarining materiallar tannarxiga kiritilishi	1510	4860
5	Tovar moddiy qiymatliklarni xarid qilishda hisobdor shaxslar tomonidan to’langan summalar	1510	6970
6	Materiallarni xarid qilishdagi turli tashkilotlarning xizmatlari summasi	1510	6990
7	Ajratilgan bo’linmalar, sho’hba va qaram xo’jalik jamiyatlaridan kelib tushgan materiallar	1510	6110, 6120
8	O’rnatiladigan asbob uskunalar kirim qilindi	0710	1510
9	Omborga kelib tushgan moddiy qiymatliklarning kirim qilinishi	1010-1090, 29102990	1510
10	O’stirishga va boquvga kelib tushgan xayvonlarning kirim qilinishi	1110, 1120	1510
11	Farq summasining hisobdan chiqarilishi: kelib tushgan moddiy qiymatliklarning іaqiqiy tannarxi hisob baіosidan past bo’lganda; kelib tushgan moddiy qiymatliklarning іaqiqiy tannarxi hisobbaіolaridan yuqori bo’lganda;	1510 1610	1610 1510

Maxsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar:

• 
  bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar; bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari: boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar.
  

Maxsulotni asosini tashqil qiluvchi xarajatlar quyidagi elementlardan tashqil to’gan:

• 
  ishlab chiqarish bilan bog’liq moddiy xarajatlar;
  
• 
  ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnatga haq to’lash xarajatlari
  
• 
  ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy sugo’rta ajratmalari;
  
• 
  asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy aktivlar amortizasiyasi; ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar.
  

Asosiy ishlab chiqarish, ya'ni shu korxonani tashqil etishda maqsad qilib quygan maxsulot (ish, xizmatlar) ishlab chiqariladigan xarajatlar to’gisidagi axborot quyidagi schyotda umumlashtiriladi:
2010 "Asosiy ishlab chiqarish" schyoti.
Korxonaning xarajatlari to’lov vaqtidan: oldindan to’lovni (ijara haqi, obuna to’lovi va sh.k.) yoki keyinchalik to’lovni (hisobdor shaxsning ortiqcha qilgan xarajatiga to’lov va sh.k.) kat'iy nazar ularga tegishli bo’lgan davrdagi madsulot (ish, xizmatlar) tannarxiga kiritilishi lozim. Kxanday kalqo’lyasiya davriga tegishli ekanligini aniqlab bo’lmaydigan xarajatlar, hamda mavsumiy tarmoxlardagi xarajatlarning ayrim turlari maxsulot (ish, xizmat) tannarxiga smeta xarajatlari asosida qo’shiladi. 2010 "Asosiy ishlab chiqarish" schyoti quyidagi xarajatlarni hisobga olib borish uchun ishlatiladi:

• 
  sanoat va qishloq ho’jalik korxonalarining maxsulot ishlab chiqarish bo’yicha;
  
• 
  pudratchi, geologiya va loyixa-qidiruv korxonalarining qurilishmontaj, geologiya qidiruv va loyixa-qidiruv ishlari;
  
• 
  transport va aloqa korxonalarining xizmat ko’rsatishga doyr;
  
• 
  ilmiy-tadqiqot korxonalarining ilmiy-tadqiqotchilik va konstruktorlik ishlari bo’yicha;
  
• 
  umumiy ovqatlanish korxonalarining o’z maxsulotlarini chiqarishga oid; yo’l ho’jaliklarining avtomobil ta'mirlanishiga oid xarajatlari.
  

2010 "Asosiy ishlab chiqarish" schyoti debetida maxsulot ishlab chiqarish, ish bajarish va xizmat ko’rsatish bilan bog’liq bevosita xarajatlar, xamda yordamchi ishlab chiqarish xarajatlari, asosiy ishlab chiqarishni boshqarish va xizmat qilish bilan bog’liq bilvosita xarajatlar, brakdan ko’rilgan zararlar hisobga olib boriladi.
Maxsulot ishlab chiqarish, ishni bajarish va xizmat ko’rsatish bilan to’gidanto’gi bog’liq bevosita xarajatlar 2010 "Asosiy ishlab chiqarish" schyotiga, ishlab chiqarish zaxiralari, xodimlar bilan mehnat haqi bo’yicha hisob-kitoblar hisobi schyotlari va boshqa schyotlar kreditidan o’tkazladi.
Yordamchi ishlab chiqarish xarajatlari 2010 "Asosiy ishlab chiqarish" schyotiga 2310 "Yordamchi ishlab chiqarish" va 2320 "Boshqa ishlab chiqarish" schyotlari kreditidan hisobdan chiqariladi.
Asosiy ishlab chiqarishni boshqarish va xizmat qilish bilan bog’liq; bilvosita xarajatlar 2510 "Umum ishlab chiqarish xarajatlari" schyotidan 2010 "Asosiy ishlab chiqarish" schyotiga hisobdan chiqariladi.
Brakdan kurilgan yuk;otishlar 2610 "Ishlab chiqarishdagi brak" schyoti kreditidan 2010 "Asosiy ishlab chiqarish" schyotiga o’tkazladi.
2010 "Asosiy ishlab chiqarish" schyotining krediti bo’yicha ishlab chiqarilish tugallangan maxsulotlar, bajarilgan ishlar va xizmatlar haqikiy tannarx summasida aks ettiriladi. Bu summalar 2010 "Asosiy ishlab chiqarish" schyotidan, 2810 "Tayyor maxsulotlar", 9110 "Sotilgan tayyor maxsulotlar tannarxi", 9130 "Sotilgan ishlar va xizmatlar tannarxi" schyotlarining debeti hisobidan chiqarilishi mumkin.
2010 "Asosiy ishlab chiqarish" schyoti bo’yicha oy oxiriga qoldiq tugallanmagan ishlab chiqarish tannarxini (oy oxirida kolgan) ko’rsatadi.
Analitik hisob xarajat turlari va ishlab chiqariladigan madsulot (ish, xizmat) turlari bo’yicha yuritiladi. Xarajatlarning vujudga kelish joylari va boshqa belgilari bo’yicha guruxlanishi, shuningdek kalqo’lyasiyali hisob aloxida schyotlar tizimida amalga oshirilishi mumkin, u xolda uning tarkibi va qo’llanish uslubi korxonaning ishlab chiqarish faoliyati, tarkibi, boshqarishni tashqil etish xususiyatlaridan kelib chixadi. Agarda xarajatlarning vujudga kelish joylari va boshqa belgilari bo’yicha guruxlanishi, shuningdek kalqo’lyasiyali hisob olish schyotlarining aloxida tizimida amalga oshirilmasa, unda 2010 "Asosiy ishlab chiqarish" schyota bo’yicha analitik hisob korxona bo’linmalari bo’yicha olib boriladi.
Korxonaning asosiy faoliyat turi hisoblangan mahsulot (ish, xizmat)lar, asosiy ishlab chiqarish xarajatlari to’g’risidagi axborotlarni umumlashtirish 2010 "Asosiy ishlab chiqarish" schyotida amalga oshiriladi.
Oldindan (ijara, abonent to’lovi va і.k.) yoki keyingi davrlardagi (hisobdor summasining ortiqcha xarajatlari uchun to’lovlar va boshqalar) - korxona xarajatlari mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga ularning to’langan muddatidan qat’i nazar - qaysi davrga taalluqli bo’lsa o’sha hisobot davrida kiritiladi.
2010 "Asosiy ishlab chiqarish" schyotining debeti bo’yicha mahsulot ishlab chiqarish, ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatish bilan bevosita bog’liq bo’lgan to’јri xarajatlar shuningdek, yordamchi ishlab chiqarish xarajatlari, asosiy ishlab chiqarishni boshqarish va xizmat ko’rsatish bilan bog’liq bo’lgan egri xarajatlar va yaroqsiz mahsulot hisobiga yo’qotishlar aks ettiriladi.
Mahsulot ishlab chiqarish, ish bajarish va xizmat ko’rsatish bilan bevosita bog’liq bo’lgan to’јri xarajatlar 2010 "Asosiy ishlab chiqarish" schyotiga ishlab chiqarish zaxiralari, mehnatga haq to’lash bo’yicha xodimlar bilan hisob-kitoblar va boshqalarni hisobga oluvchi schyotlarning kreditidan hisobdan chiqariladi.
Yordamchi ishlab chiqarish xarajatlari 2010 "Asosiy ishlab chiqarish" schyotiga 2310 "Yordamchi ishlab chiqarish" schyotining kreditidan hisobdan chiqariladi.
Asosiy ishlab chiqarishni boshqarish va xizmat ko’rsatish bilan bog’liq bo’lgan egri xarajatlar 2010 "Asosiy ishlab chiqarish" schyotiga 2510 "Umumiy ishlab chiqarish xarajatlari" schyotidan hisobdan chiqariladi.
Yaroqsiz mahsulot hisobiga yo’qotishlar 2010 "Asosiy ishlab chiqarish" schyotiga 2610 "Ishlab chiqarishdagi yaroqsiz mahsulotlar" schyotidan hisobdan chiqariladi.
2010 "Asosiy ishlab chiqarish" schyotining kreditida tugallangan mahsulot ishlab chiqarish, ish va xizmatlarni bajarishning haqiqiy tannarx summalari aks ettiriladi. Ushbu summalar 2010 "Asosiy ishlab chiqarish" schyotidan 2810 "Ombordagi tayyor mahsulotlar", 9110 "Sotilgan tayyor mahsulotlarning tannarxi", 9130 "Bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlarning tannarxi" schyotlarining debetiga hisobdan chiqarilishi mumkin.
2010 "Asosiy ishlab chiqarish" schyoti bo’yicha oy oxiridagi qoldiq tugallanmagan ishlab chiqarishning tannarxini ko’rsatadi.
Analitik hisob xarajatlarning turlari va chiqarilayotgan mahsulotlarning turlari bo’yicha yuritiladi. Xarajatlarning yuzaga kelish joylari va boshqa belgilari bo’yicha guruxlanishi shuningdek, kal’kulyatsion hisob alohida schyotlar tizimida amalga oshiriladi. Ushbu schyotlarning tarkibi va foydalanish uslubiyatini xar bir korxona o’zining ishlab chiqarish faoliyati, tuzilishi, boshqarishni tashkil etish xususiyatlariga qarab belgilaydi. Agar xarajatlarning vujudga kelish joyi va boshqa belgilari bo’yicha guruxlanishi іamda kalg’kulyatsion hisob aloxida schyotlar tizimida hisobga olinmasa, 2010 "Asosiy ishlab chiqarish" schyotining analitik hisobi xam korxonaning aloxida bo’linmalari bo’yicha yuritiladi.
Asosiy ishlab chiqarishni hisobga oluvchi schyotlar (2000)ning bog’lanishi