28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

T. r	Xo’jalik muomalalarining mazmuni
Schyotlarning bog’lanishi
Debet	Kredit
1	Asosiy va yordamchi ishlab chiqarishda chiqarilgan yarim tayyor mahsulotlar omborga kirim qilindi	2110	2010, 2310
2	Yarim tayyor mahsulotlarning ortiqcha qismi kirim qilindi	2110	9390
3	Ajratilgan bo’linmalardan olingan yarim tayyor mahsulotlar kirim qilindi	2110	6110
4	O’zida ishlab chiqarilgan yarim tayyor mahsulotlarni qayta baholash a) qiymatining oshirilishi b) qiymatining kamaytirilishi	2110 3290	6230 2110
5	O’zida ishlab chiqarilgan yarim tayyor mahsulotlar asosiy va yordamchi ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun berildi	2010, 2310	2110
6	O’zida ishlab chiqarilgan yarim tayyor mahsulotlarning ishlab chiqarishdagi yaroqsiz mahsulotni tuzatishga sarflanishi; yarim tayyor mahsulotlarning yaroqsizligi tufayli yo’qotishlarning aks ettirilishi	2610	2110
7	Sotish uchun mo’ljallangan o’zida ishlab chiqarilgan yarim tayyor mahsulotlarning tayyor mahsulot sifatida aks ettirilishi	2810	2110
8	O’zida ishlab chiqarilib sotilgan yarim tayyor mahsulotlar tannarxini hisobdan chiqarish	9110	2110
9	O’zida ishlab chiqarilgan yarim tayyor mahsulotlarning boshqa korxonalarga tekinga berilishi	9430	2110
10	O’zida ishlab chiqarilgan yarim tayyor mahsulotlarning ajratilgan bo’linmalarga	4110	2110
	berilishi
11	Tabiiy ofatlar natijasida o’zida ishlab chiqarilgan yarim tayyor mahsulotlar bo’yicha ko’rilgan zararlarni hisobdan chiqarish	9720	2110
12	O’zida ishlab chiqarilgan yarim tayyor mahsulotlar kamomadi aniqlandi	5910	2110

Tayyor maxsulotlarning mavjudligi va darakati to’gisidagi axborotlar quyidagi schyotlar da umumlashtiriladi:
2810 "Ombordagi tayyor maxsulotlar"; 2820 "Kurgazmadagi tayyor maxsulot".
Butlash uchun sotib olingan (qiymati korxona maxsulotining tannarxiga kiritilmaydiganlari) yoki sotiladigan tovarlar sifatidagi tayyor buyumlar, tovarlar hisobi schyotlarida hisobga olib boriladi.
Chetga bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar qiymati tayyor maxsulotlar hisobi schyotlarida hisoblanmaydi. Ularning haqisiy xarajatlari ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlardan to’gidan-to’gi 9110 "Sotilgan tayyor maxsulotlar, tovarlar (ish, xizmatlar) tannarxi" schyotiga o’tkazladi. Buyurtmachilarga uz joyida to’shirishi lozim bo’lgan va qabo’l qilish dalolatnomasi bilan rasmiylashtirilmagan maxsulotlar tugallamagan ishlab chiqarish tarkibida soladi va tayyor maxsulotlar hisobi schyotlarida hisobga olinmaydi.
2810 "Tayyor maxsulot" schyotida tayyor maxsulotlar haqikiy ishlab chiqarish tannarxida hisobga olib boriladi.
Kishlos ho’jalik korxonalari dexxonchilik, chorvachilik maxsulotlari xarakatini va xom ashyoning qayta ishlashini yil davomida rejadagi tannarx biznes-reja asosida hisobga oladi. Tayyor maxsulotning haqikiy tannarxi bilan rejadagi narxi o’rtasidagi yil oxirida aniqdangan farq; ko’rsatilgan maxsulotning yil oxiridagi koldigiga tegishli xissada maxsulot schyotiga yozib quyiladi.
Sotish uchun tayyorlangan (olingan) tayyor maxsulotning, shu jumladan k,isman korxonaning uz extiyojlari uchun mo’ljallangan maxsulotlarning kirim silinishi 2810 "Tayyor maxsulot" schyoti debeti ishlab chiqarish xarajatlarining hisobi schyotlari bilan korres’ondensiyada aks ettiriladi. Agar tayyor maxsulot to’liq; korxonaning uzida foydalanish uchun yunaltiriladigan bo’lsa, unda u 2810 "Tayyor maxsulotlar" schyotiga kirim silinmasdan, ushbu maxsulotning maqsadiga k,arab, materiallar hisobi schyotlari va boshqa shunga o’xshash tegishli schyotlarda hisobga olib borilishi mumkin.
Junatilgan yoki joyida xaridorlarga (buyurtmachilarga) to’shirilgan, to’lov xujjatlari ushbu xaridorlarga (buyurtmachilarga) taqdim etilgan tayyor maxsulotlar sotish tartibida 2810 "Tayyor maxsulotlar" schyoti kreditidan 9110 "Sotilgan tayyor maxsulotlar tannarxi" schyoti debetiga hisobdan chiqariladi.
Agar maxsulot yetqazib berish shartnomasiga kura junatilgan maxsulotga egalik qilish, tasarruf etish va foydalanish x,ukuk;i, uning tasodifan nobud bo’lishi tavakkalchiligi korxonadan xaridorga (buyurtmachiga) o’tish nayti yusorida ko’rsatilganidan (masalan, maxsu-lot eks’ortidan) boshqacha shartlashilgan bo’lsa, unda bunday ‘aytgacha bu maxsulotlar 9110 "Sotilgan tayyor maxsulotlar tannarxi" schyotida hisobda turadi.
Boshqa korxonalarga komission va boshqa ushbu asoslarda sotish uchun berilgan tayyor maxsulotlar 2810 "Tayyor maxsulotlar" schyotidan 9110 "Sotilgan tayyor maxsulotlar tannarxi" schyoti debetiga o’tkazladi.
Tayyor maxsulotlarning 2810 "Tayyor maxsulotlar" schyotida haqisiy ishlab chisarish tannarxida hisobga olinganda, analitik hisobda ularning xarakati ayrim nomlari bo’yicha hisob narxida (reja tannarx berish narxi va sh.k.), buyumlarning haqisiy ishlab chiqarish tannarxi bilan ularning hisobga olish narxlari qiymati o’rtasidagi farqdarni ajratib ko’rsatgan xolda, ko’rsatilishi mumkin. Bunday farqlar tayyor maxsulotlarning korxona tomonidan ayrim buyumlarning haqisiy ishlab chiqarish tannarxi va ularning hisobga olish narxlari bo’yicha qiymati o’rtasiDagi farq; darajasidan kelib chixib shakllantiriladigan bir xildagi guruxlari bo’yicha hisobga olinadi.
Tayyor maxsulotlar 2810 "Tayyor maxsulotlar" schyotidan hisobdan chiqarilganda haqik;iy ishlab chiqdrish tannarxi va hisob narxi qiymatidagi farq;, hisobot davri boshidagi tayyor maxsulot krldigi va hisobot davri davomida omborga kelib tushgan maxsulot bo’yicha farq, summalarining, bu maxsulotlarning hisob narxidagi qiymatiga nisbati bo’yicha hisoblangan foiz asosida hisoblanadi.
Junatilgan va sotilgan maxsulotga tegishli tayyor maxsulotning haqisiy ishlab chiqarish tannarxi bilan ularning hisobga olish narxlari bo’yicha qiymati o’rtasidagi farutr 2810 "Tayyor maxsulotlar" schyoti kreditidan, tegishli schyotlar debetiga, ularning ortischa yoki iqtisod ekanligiga qarab, k;ushimcha yoki storno yozuvi bilan aks etgiriladi.
2810 "Tayyor maxsulotlar" schyotining analitik hisobi, tayyor maxsulotlar butligiga (saxlanishga) javob beruvchi, moddiy javobgar shaxslar bo’yicha olib boriladi.
2820 "Kurgazmadagi tayyor maxsulot" schyotida kurgazma, yarmarka, reklama va ko’rsatish uchun mo’ljallangan tayyor maxsulotlar haqixiy ishlab chiqarish tannarxida hisobga olib boriladi. Bunda 2820 "Kurgazmadagi tayyor maxsulot" schyoti debeti 2810 "Ombordagi tayyor maxsulot" krediti yozuvi bo’ladi. Bu yerda tayyor maxsulotga moddiy javobgarlik vaqtincha bir moddiy javobgar shaxsdan boshkdsiga utadi. Agarda kurgazmaga, yarmarka va sh. k quyilgan tayyor maxsulot sotilsa, unda xuddi 2810 "Tayyor maxsulot" schyotidagidek buxgalteriya yozuvlari bo’ladi (yoziladi).
Tanshi savdo faoliyati bilan shugullanuvchi va "meni" o’erasiyasini amalga oshiruvchi korxonalar, eks’ort-im’ort bitimlari bo’yicha tayyor maxsulotlar xarakatini hisobga olib borish uchun uchinchi tartibli subschyot ochishlari mumkin.
Barcha mulk shaklidagi korxona va tashqilotlar analitik hisobni yuritish uchun dam uchinchi tartibli subschyot ochishlari mumkin.
Tayyor maxsulotlar hisobi kirim va chisim nakladnoylar, schyot-fakturalar, kalqo’lyasiya varaklari va boshqalar asosida tuzilgan moddiy javobgar shaxslar hisobotlari asosida yuritiladi.
Tayyor maxsulotlarning mavjudligi va xarakati to’g’risidagi axborotlarni umumlashtirish quyidagi schyotlarda amalga oshiriladi.
2810 "Ombordagi tayyor maxsulotlar"; 2820 "Ko’rgazmadagi tayyor maxsulotlar"; 2830 "Komissiyaga berilgan tayyor maxsulotlar".
Chetga ko’rsatilgan xizmatlar va bajarilgan ishlarning qiymati tayyor maxsulotlarni hisobga oluvchi schyotlarda (2800) aks ettirilmaydi. Ular bo’yicha haqiqiy xarajatlar, xarajatlarni hisobga oluvchi schyotlardan 9130 "Bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlar tannarxi" schyotiga hisobdan chiqariladi. Buyurtmachilarga joyida topshiriladigan va qabul qilish dalolatnomasi bilan rasmiylashtirilmagan maxsulotlar tugallanmagan ishlab chiqarish tarkibida qoladi.
2810 "Ombordagi tayyor maxsulotlar" schyotida tayyor maxsulotlar xaqiqiy ishlab chiqarish tannarxi bo’yicha hisobga olinadi. Qishloq xo’jaligi korxonalari o’simlikchilik maxsulotlari, chorvachilik va qayta ishlangan maxsulotlarining xarakatini biznes-rejadan kelib chiqib, yil davomida prognoz tannarxi bo’yicha hisobga oladi. Yil oxirida tayyor maxsulotning xaqiqiy va prognoz tannarxi o’rtasida aniqlangan farq maxsulotlar schyotiga hisobot yili oxiridagi keltirilgan maxsulotlarning qoldig’iga taalluqli bo’lgan ulushlarda o’tkaziladi.
Sotish uchun tayyorlangan (olingan) tayyor maxsulotlar, shu jumladan, qisman korxonaning o’z extiyojlari uchun mo’ljallangan maxsulotlarning kirim qilinishi 2810 "Ombordagi tayyor maxsulot" schyotining debetida xarajatlarni hisobga oluvchi schyotlar bilan bog’langan xolda aks ettiriladi.
Xaridorlar (buyurtmachilar)ga ortib jo’natilgan tayyor maxsulotlar va ular uchun ushbu xaridor (buyurtmachi)lar tomonidan hisob-kitob xujjatlarining taqdim etilishi 2810 "Ombordagi tayyor maxsulotlar" schyotining kreditidan sotilish tartibida 9110 "Sotilgan tayyor maxsulotlarning tannarxi" schyotining debetiga hisobdan chiqariladi.
2810 "Ombordagi tayyor maxsulotlar" schyotida xaqiqiy ishlab chiqarish tannarxida hisobga olingan tayyor maxsulotlar, analitik hisobda alohida turdagilarning xarakatini, maxsulotning xaqiqiy ishlab chiqarish tannarxining, uning hisob baxosi qiymatidan farqini ajratgan xolda ularni hisob baxo (reja tannarxida, sotish baxosida va boshqa)da aks ettirish mumkin. Bunday farqlar tayyor maxsulotning alohida guruіlari bo’yicha korxona tomonidan shakllantiriladigan hisob baxosi qiymatidan xaqiqiy ishlab chiqarish tannarxining farq darajasidan kelib chiqqan xolda hisobga olinadi.
Tayyor maxsulotlarni 2810 "Ombordagi tayyor maxsulotlar" schyotidan hisobdan chiqarishda xaqiqiy ishlab chiqarish tannarxi analitik hisobda qabul qilingan baxosi bo’yicha qiymatidan farq summasi, hisobot davri boshiga tayyor maxsulotlar qoldig’idagi farqlar va hisobot oyi mobaynida omborga kelib tushgan tayyor maxsulotlar bo’yicha farqlarning bu maxsulotlarni hisob baxosidagi qiymatiga nisbati sifatida aniqlanadigan foizlar bo’yicha topiladi. Sotilgan maxsulotga to’g’ri keladigan tayyor maxsulot xaqiqiy ishlab chiqarish tannarxining uning hisob baxosi bo’yicha qiymatidan farq summasi 2810 "Ombordagi tayyor maxsulotlar" schyotining kreditida va ular ortiqcha xarajat yoki tejalganlikni ko’rsatishidan kelib chiqqan xolda qo’shimcha yozuv orqali tegishli schyotlarning debetida aks ettiriladi.
2820 "Ko’rgazmadagi tayyor maxsulotlar" schyotida ko’rgazma, yarmarka, reklama va ko’rsatish uchun mo’ljallangan tayyor maxsulotlar xaqiqiy ishlab chiqarish tannarxi bo’yicha hisobga olinadi. Bunda 2820 "Ko’rgazmadagi tayyor maxsulotlar" schyotining debeti va 2810 "Ombordagi tayyor maxsulotlar" schyotining krediti bo’yicha yozuvlar amalga oshiriladi. Tayyor maxsulotlar uchun javobgarlik vaqtincha bir moddiy javobgar shaxsdan boshqasiga o’tadi. Agar ko’rgazmaga, yarmarkaga va sh.k.ga quyilgan tayyor maxsulotlar sotilsa, u xolda 2810 "Ombordagi tayyor maxsulot" schyotidagi kabi buxgalteriya yozuvlari amalga oshiriladi.
2830 "Komissiyaga berilgan tayyor maxsulotlar" schyotida komissiya va konsignatsiya shartnomalari bo’yicha ortib jo’natilgan tayyor maxsulotlar aks ettiriladi.
Boshqa korxonalarga komissiya va konsignatsiya shartlari asosida sotish uchun berilgan tayyor maxsulotlar 2810 "Ombordagi tayyor maxsulotlar" schyotidan 2830 "Komissiyaga berilgan tayyor maxsulotlar" schyotining debetiga hisobdan chiqariladi. Komissiya va konsignatsiya shartlari asosida berilgan tayyor maxsulotlarni sotishda 2810 "Ombordagi tayyor maxsulotlar" schyoti kabi buxgalteriya yozuvlari amalga oshiriladi.
2810 "Ombordagi tayyor maxsulotlar", 2820 "Ko’rgazmadagi tayyor maxsulotlar", 2830 "Komissiyaga berilgan tayyor maxsulotlar" schyotlari bo’yicha analitik hisob javobgar shaxslar bo’yicha, turlari (sortlar, partiyalar, kiplar) bo’yicha va tayyor maxsulotni saqlash joylari bo’yicha yuritiladi.
Tayyor maxsulotlarni hisobga oluvchi schyotlar (2800)ning bog’lanishi