28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

T/r	Xo’jalik muomalalarining mazmuni
Schyotlarning bog’lanishi
Debet	Kredit
1	Savdo korxonalarining asosiy va yordamchi ishlab chiqarishdan qayta ishlash jarayonida olingan tovarlarni kirim qilish	2910- 2990	2010, 2310
2	Tovarlarni xisobdor summa hisobidan sotib olish	2910-2990	6970
3	Mol yetkazib beruvchilardan tovarlar olindi	2910-2990	6010, 7010
4	Ajratilgan bo’linmalar, sho’ba va qaram xo’jalik jamiyatlaridan tovarlar va prokat buyumlarining kelib tushishi	2910- 2990	6110, 6120, 7110, 7120
5	Ustav kapitaliga ulush sifatida kelib tushgan tovarlarning kirim qilinishi	2910- 2990	4610
6	Tovarlarni qayta baxolash a) qiymatining oshirilishi b) qiymatining kamaytirilishi	2910-2990 3190	6230 2910-2990
7	Tekinga olingan tovarlarni kirim qilish	2910- 2990	8530
8	Inventarizatsiya natijasida aniqlangan ortiqcha tovarlar va idishlar	2910- 2990	9390
9	Ilgari tovar sifatida kirim qilingan moddiy qiymatliklarning materiallar tarkibiga kiritish yoki tovarlarni o’z extiyojlari uchun olingan materiallar sifatida kirim qilish	1010	2910-2990
10	Yaroqsiz xolga kelgan prokat buyumlarini hisobdan chiqarish	9430	2940
11	Tovarlar qayta ishlashga berildi	2010	2910-2990
12	Inventarizatsiya natijasida aniqlangan kamomad, agar aybdor shaxs aniqlanmagan bo’lsa	5910	2910- 2990
13	Moliyaviy qo’yilmalar hisobiga (shu jumladan, qimmatli qog’ozlar uchun to’lov hisobiga) tovarlarning berilishi	9120	2910-2990
14	Sotilgan tovarlarning tannarxini hisobdan chiqarish	9120	2910-2990
15	Inventarizatsiya natijasida moddiy javobgar shaxs aybi bilan aniqlangan kamomad	4730	2910-2990
16	Ajratilgan bo’linmalarga tovarlarning berilishi	4110	2910
17	Tovarlarga savdo ustamasi	2920	2980
18	Sotilgan savdo ustamasining hisobdan chiqarilishi	2980	9120

9400 - Davr xarajatlari hisobi schetlari
Sotish xarajatlari, boshqaruv xarajatlari, xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklarning xarajatlari, chshlab chiqarish jarayoni bilan bevosita bog’liq, bo’lmagan boshqa o’erasion xarajatlar to’g’risidag’ axborot kuyidagn schyotlarda umumlashtiriladi: 9410 - Sotish xarajatlari hisobi schetlari
9420 - Ma'muriy xarajatlar hisobi schetlari
9430 - Boshqa o’erasion xarajatlar hisobi schetlari
9440 - Kelgussda sol’kka tortiladigan bazadai chegiriladigan hisobot davri xarajatlari hisobi schetlari
9450 - Xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklar hisobi scheti
Davr xarajatlarining tarkibi Ishlab chiqarilgan va sotilgan maxsulot ish, xizmatlar) bo’yicha xarajatlar tarkibi va moliyaviy natijalarni shakllantirish to’g’risidagi
Nizom" (Vazirlar Maxkkamasining 1999 yil 5 fevral 54-sonli qarori), shuningdek, ¹ 4 "Tovar-moddiy zaxiralar" BXMA ‘lan tartibga solinadi.

9410. 
      - "Sotish xarajatlari -hisobi schetlari" schetida maxsulotni yetkazib berish) bo’yicha xarajatlar, ya'ni maxsulotni xaridorga yetkazib ber’sh, trans’ort vositalariga ortish, marketing bilan shugullanuvchn xodimlar va bo’limlarning chiqimlari va boshqalar bilan bog’liq. sarflar uz aksini to’adi. Unda kuyidagi schetlar ochilishi mumkin:
      
9411. 
      - "Saqlash va tashish xarajatlari"
      
9412. 
      - "Reklama va sotishga kumaklashish xarajatlari"
      
9413. 
      - "Urash, qayta saralash va idish xarajatlari" 9414 - "Mexnatga xak. tulash bo’yicha xarajatlar"
      

9415 - "Mexnat xaki chiqididan ajratmalar"

9419. 
      - "Boshqa savdo xarajatlari"
      
9420. 
      - "Ma'muriy xarajatlar hisobi schetlari" schetida korxonani boshqarish xarajatlari, umumma'muriy ahamiyatidagi asosiy vositalarni ta'mirlash xarajatlari, umumxo’jalik a-hamiyatidagi inshootlarning ijara xulosalari va boshqa sarflar hisobga olinadi. Unda kuyidagi schetlar bo’lishi mumkin:
      
9421. 
      - "Mexnatga xak tulash bo’yicha xarajatlar"
      
9422. 
      - "Mexnatga xak tulash fondidan ajratmalar"
      
9423. 
      - "Umummamuriy asosiy vositalarning amortizasiya xarajatlari"
      
9424. 
      - "Umumma'muriy asosiy vositalarning ijarasi bo’yicha xarajatlar"
      
9425. 
      - "Umumma'muriiiiy asosiy vosntalarni sugurta xarajatlari"
      
9426. 
      - "Umummamuriy nomoddiy aktivlarning amortszasiyas bo’yicha xarajatlar"
      
9427. 
      - "Yukori tashk’lotlarni asrash xarajatlari"
      

9429. 
      - "Boshqa ma'muriy xarajatlar"
      
9430. 
      - "Boshqa o’erasion xarajatlar hisobi schetlari" schetida ilmiy-tadkikot va konstruktorlik tajriba ishlari xarajatlari, boshqaruv tizimi va ishlab chiqarishni rivojlantirish xarajatlari, xodimlarga moddiy yordam (shu jumladai, ishlab chiqarishdagi xodimlarga), tabiiy kamayishdan yukotishlar, TMZlar qiymatini kamaytirishdan kurilgan zararlar sud xarajatlari, yangi ishlab chiqarish jarayonlarini (kapital kuyilmalar sifatida hisobga olinadigan kapital kuyilmalardai tashkari) uzlashtirish sarflari va ishlab chnkarish jarayoni hamda moliyaviy faoliyat bilan borlik bo’lmagan xo’jalik (o’erasion) faoliyat jarayonida vujudga keluvchi va favqo’lodda xarajatlar moddalari sifatiga ega bo’lmagan boshqa sarflar aks ettiriladi. Unda nuyidagi schetlar ochilishi mumk’n: 9431 - "Asosiy vositalarni sotilishi turli chiqim bo’yicha zararlar
      

9432. 
      -"Boshqa aktivlarni sotilishi va turli chiqimi bo’yicha zararlar
      
9433. 
      - "Moddiy boyliklarning kamomadi va buzulishi bo’yicha xarajatlar"
      
9434. 
      - "Dargumon qarzlar bo’yicha xarajatlar"
      
9435. 
      - "TMZlar qiymatini kamaytirishdan zararlar"
      
9436. 
      - " Asosiy vositalar va boshqa Uzoq muddatli aktivlar qiymatini kamaytirishdan zararlar"
      

9439. 
      - "Boshqa o’erasion xarajatlar"
      
9440. 
      - "Kelgusida soliqqa tortiladigan bazadan chegiriladigan hisobot davri xarajatlari" schetida xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizomning 2-ilovasida keltirilgan kelgusida soliqqa tortiladigan bazadan chegiriladngan xarajatlar aks ettiriladi. 9440 - "Kelgusida soliqqa tortiladigan bazadan chegiriladigan hisobot davri .xarajatlari" schetining debetidagi summa 9900 -"Yakuniy moliyaviy natija" schetining debetiga o’tkaziladi. Hisobot davri ichida bu schetda yigilgan axborot 010 "Soliqqa tortiladigan bazadan chegiriladigan xarajatlar" balansdai tashkari schetining kirimiga yoziladi. 010 - balansdan tashkari schetning analitik hisobi xarajatlar tarkibi tutrisidagi Nizomi 2-ilovasida keltirilgai soliqqa tortiladigan bazadan chiqariladigan xarajatlarning ulchami va ularnn chiqiarish muddatlari to’g’risidagi axborotn ta'minlashi kerak.
      

9450 - "Xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklar" schetida mazkur korxonaning asosiy faoliyati bo’yicha maxsulot ishlab chiqarish , ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatish bilan bog’liq bo’lmagan xarajatlar hisobga olinadi. Ularga sogliknn saqlash ob'ektlarni, bolalar bogchalarini, uy-joy kommunal xo’jalig’
ob'ektlarini, madaniy va s’ort ob'ektlari kabi korxona balaisida turuvch’ obektlarni asrash va ulardan foydalanish xarajatlari kiradi.Davr sarflarini hisobga oluvchi schetlar (94)dagi summalar 9900 -"Yakuiiy moliyaviy natija" schetining debetiga o’tkazish yo’li bilan yo’iladi.
Korxonada naqd pulli muomalalar korxona kassasi orkali amalga oshiriladi. Kassa belgilangan talablarga javob berishi kerak.
Kassadagi naqd ‘ullar xarakatini kuyidagi boshlangich xujjatlar orkali amalga oshiriladi:

• 
  naqd pulolish uchun chek daftari
  
• 
  kassa kirim orderi
  
• 
  kassa chiqim orderi
  
• 
  kassa daftari
  

Kassadagi pulmablag’’larining mavjudligi va xarakati to’gisidagi ma'lumotlar kuyidagi schyotlarda umumlashtiriladi:
5010 "Milliy valyutadagi pulmablag’’lari";
5020 "Chet el valyutasidagi pulmablag’’lari". Kassa o’erasiyalarini amalga oshirish va xujjatlashtirish tartibi O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan ishlab chiqiladi va nazorat qilinadi.Korxonalarning uziga xos xususiyatini inobatga olib (trans’ort, aloqa) "Korxona kassasi" va "Joriy kassa" schyotlari ochilishi mumkin.Bu schyotlar balansga nisbatan aktiv schyot bo’lib, debet tomonida tashqilot kassasiga kirim qilingan pulmablag’’lari hisobga olinadi. Kredit tomonida kassadan berilgan pulmablag’’lari va bankka to’shirilgan limitdan ortiqcha ‘ullar hisobga olib boriladi.

51.