3- ma’ruza fonetika va fonologiya; reja: Fonetika haqida ma'lumot. Nutq a’zolari, nutq apparati

 

 

 

Tovush va fonema  

Tovush va fonemaning o‘zaro farqi ham nutq va til o‘rtasidagi o‘zaro farqqa borib taqaladi. 

Boshqacha aytganda, tovush nutqqa tegishli tushuncha bo‘lsa, fonema tilga tegishli tushunchadir.  

So`zlartarkibidagi nutq tovushlari ularning ma’nolarini farqlash uchun xizmat qiladi. Bu ularning 

asosiy vazifasidir: tob, toj, toy, tok, tol, tom, tor, top, tot, tosh, tog‘, toq. Ko‘rinyaptiki, bu so‘zlar o‘zaro 

bitta  (oxirgi)  tovush  bilan  farq  qilyapti.  So‘z  ma’nolarini  farqlash  uchun  xizmat  qiladigan  tovush 

fonema  deb  ataladi.  Fonemaning  aniq  talaffuz  qilingan,  quloqqa  eshitilgan  ko‘rinishi  tovush  yoki 

fon(allofon)deb  yuritiladi

7

.   Masalan,  bir, bilanso`zlaridagiqisqai,  biy, tiyso`zlaridagicho`ziqi,  qirq, 

G`irotso`zlaridagiruschaыgayaqinaytiladigani  fon(allofon)hisoblanadi.  Jorj  Yul  yuqorida  zikr 

qilingan darsligidayozishicha, fonemaongda mavhum tushuncha sifatida mavjudbo`lganpaytda, real 

nutqdauningturlivariantlarihosilbo`ladi.

8

 

 Fonemalarini  tasnif  qilganda  ularni  bir-biridan  farqlantiruvchi  belgilar  farqlovchi(differensial) 

belgilar  hisoblansa,  shu  tovushlar  uchun  umumiy  belgilar  esa  birlashtiruvchi(integral)  belgilar 

sanaladi:  b  va  p  tovushlari  uchun  lablar  ishtirokida  hosil  bo‘lish  va  portlovchilik  belgilari 

birlashtiruvchi belgilar sanalsa, jarangli-jarangsizlik belgisi farqlovchi belgidir.