3- ma’ruza fonetika va fonologiya; reja: Fonetika haqida ma'lumot. Nutq a’zolari, nutq apparati

 Lablarning ishtirokiga ko‘ra unlilar ikkiga bo‘linadi: 

1) lablanganunlilar: u, o‘, o; 

2) lablanmaganunlilar: i, e, a. 

                                                           

9

Англо-русский словарь. Составитель В.К.Мюллер. Москва, 1971, стр. 843. 

---

Unlilar  talaffuzida  lablar  ishtirok  etishi  yoki  ishtirok  etmasligi  mumkin.  Masalan,    u,  o‘,  o 

unlilarini  hosil  qilishda  lablar  cho‘chchayadi,  i,  e,  a  unlilarini  hosil  qilishda  bunday  holat 

kuzatilmaydi.  

 

Unli fonemalar tasnifi jadvali: 

Lablarning 

ishtirokiga ko‘ra 

Tilning gorizontal harakatiga ko‘ra 

Tilning vertical 

harakatiga ko‘ra 

Old qator 

Orqa qator 

Yuqoritor unlilar 

I 

 

Lablanmagan 

 

u  

Lablangan 

O‘rta(keng) unlilar 

E 

 

Lablanmagan 

 

o‘ 

Lablangan 

Quyi (keng) unlilar 

A 

 

Lablanmagan 

 

o 

Lablangan 

 

Ayrim unli fonemalar tavsifi 

 

I unlisi quyidagicha tavsiflanadi:  

1) so‘z boshida (ipak), so‘z o‘rtasida (tilak) va so‘z oxirida (tulki) keladi.  

2) so‘z ichida  ikki jarangsiz undosh orasida  nihoyatda qisqa aytiladi:   bilan, sira. 

3) k, g, x undoshlaridan keyin kelganda orqa qator unli kabi aytiladi: qir, G‘irot, oxir.   

4) cho‘ziq  varianti bor: muhim, musiqa. 

5) e(e) tovushiga moyil varianti bor: mix-mex, 

 

U   unlisi quyidagicha tavsiflanadi:  

1) so‘z boshida (urmoq), so‘z o‘rtasida (tugun) va so‘z oxirida (urg‘u) keladi.  

2) til oldi varianti ham uchraydi: kuch, gul;  

3) qulf, g‘ulg‘ula, tuxum so‘zlarida esa til orqa varianti qo‘llangan.  

4)  i tovushi kabi kuchsizlanishi, ya’ni qisqarishi ham  mumkin: tuxum, bulbul, tutun kabi. 

 

E   unlisi quyidagicha tavsiflanadi:  

1)so‘z boshida, so‘zning birinchi bo‘g‘inida keladi: eshik, elak, e’tibor, kel, bet kabi.  

2) jonli nutqda sheva ta’sirida i tovushiga moyillashadi:   deydi – diydi. 

3) o‘g‘uz shevalarida a tovushiga o‘tish holati ham mavjud: eshik – ashik, deb – dab, kel – gal 

kabi. Lekin adabiy tilda e tarzida talaffuz etiladi. 

 

A   unlisi quyidagicha tavsiflanadi:  

1)  so‘z boshida (ari), o‘rtasida (daftar) va so‘z oxirida (qora) keladi.  

2) q, x, g‘ tovushlaridan keyin kelganda til orqaroq - orqa qator unlisi kabi talaffuz qilinadi: qaxr, 

g‘azab, xabar. 

3) ba’zi so‘zlarda sheva ta’sirida o tovush kabi aytiladi: baho – boho, shavla – shovla. Adabiy tilda 

a tarzida talaffuz etiladi. 

 

O  unlisi quyidagicha tavsiflanadi:  

1)  so‘z boshida (olim), o‘rtasida (toza) va so‘z oxirida (bobo) keladi.          

 

O‘  unlisi quyidagicha tavsiflanadi:  

1)  sodda so‘zlarning asosan birinchi bo‘g‘inida uchraydi: o‘g‘il, bo‘ri, to‘g‘ri, o‘rin, bo‘yin.  

2)    o‘zlashma  so‘zlarning  oxirgi  bo‘g‘inida  ham  keladi:  ro‘baro‘,  xushro‘y,  gulro‘,  kubok, 

(kubo‘k). 

3)  til oldi varianti ham bor: o‘rik, ko‘l, cho‘l. 

 

Asosiy darsliklar va o‘quv qo‘llanmalari 

---

1.M.Hamrayev, D.Muhamedova, D.Shodmonqulova,  X. G‘ulomova, Sh. Yo‘ldosheva. Ona tili  

 (darslik)  Iqtisodiyot-Moliya, Toshkent,     2007-yil. 

2.R.Ikromova,  D.Muhamedova, M.Hamrayev.   Ona tilidan mashqlar to’plami.    (o‘quv  qo‘llanma). 

TDPU, Toshkent,     2009-yil. 

 

Qo`shimcha adabiyotlar 

 

1.Англо-русский словарь. Составитель В.К.Мюллер. Москва, 1971, стр. 682.  

2.Jamolxonov H.A.   Hozirgi o`zbek adabiy tili. - T.:  “Talqin” nashriyoti.  2005,  25-bet.  

3.George Yule.  The Study of Language.CAMBRIDJE  UNIVERSITY PRESS.   2010,  42-bet.