3- mavzu: Mifologik ongning o‘ziga xos xususiyatlari

politeistik ko'p xudolar mavjud 
bo'lgan joyda (induizm, jaynizm, sintoizm, daoizm va boshqalar) va monoteistik bir 
xudo bor joyda (iudaizm, nasroniylik, islom). Politeistik dinlar asosan mifologiyaning 
xususiyatlarini o'z ichiga oladi, monoteistik dinlar esa Xudoni transsendent printsip 
sifatida ochib bergan (g'ayritabiiy, g'ayritabiiy, boshqa dunyo) dunyoqarashning tubdan 
yangi turidir. 
3) falsafiy qarash. 
Falsafa dunyoqarash sifatida afsona va dindan kechroq paydo bo'ladi, shunga qaramay, 
ulardan dunyoning kelib chiqishi, uning tuzilishi, dunyodagi insonning o'rni va boshqalar 
haqidagi barcha savollarni meros qilib oldi. Falsafa(yunoncha philia — muhabbat, 
intilish, tashnalik + syophia — donolik) — dunyoqarashning eng yuqori darajasi va turi, 
voqelikni mantiqiy qayta qurish asosida qurilgan nazariy jihatdan rasmiylashtirilgan, 
tizimli-ratsional dunyoqarash. Falsafa dunyoqarashning cho'qqisi va ayni paytda uning 
o'zagi vazifasini bajaradi. U dunyoqarashni bir tizimga keltiradi, uni nazariy qiladi. 
dunyoqarash afsona din 
Tarixiy davrlarda odamlar o'zlarini o'rab turgan dunyo, dunyoni ham, insonni ham 
boshqaradigan kuchlar haqida g'oyalarni yaratdilar. Bu qarashlar va g‗oyalarning 
mavjudligini qadimgi madaniyatlarning moddiy qoldiqlari, arxeologik topilmalar 
tasdiqlaydi. Yaqin Sharq mintaqalarining eng qadimgi yozma yodgorliklari aniq 

---

kontseptual apparatga ega yaxlit falsafiy tizimlarni ifodalamaydi: dunyoning mavjudligi 
va mavjudligi muammosi ham, insonning dunyoni bilish imkoniyati masalasida ham 
halollik yo'q. . 
Mif - bu insonning dunyoga haqiqiy munosabatini dastlabki bosqichda ifodalash va 
ijtimoiy munosabatlarni ma'lum bir yaxlitlikdagi vositachi tushunish shakllaridan biri. Bu 
dunyoning kelib chiqishi, tabiiy tartibning ma'nosi haqidagi savollarga birinchi (fantastik 
bo'lsa ham) javobdir. Shuningdek, u individual inson mavjudligining maqsadi va 
mazmunini belgilaydi. Dunyoning afsonaviy qiyofasi diniy g'oyalar bilan chambarchas 
bog'liq bo'lib, bir qator irratsional elementlarni o'z ichiga oladi, antropomorfizm bilan 
ajralib turadi va tabiat kuchlarini ifodalaydi. Shu bilan birga, u tabiat va inson jamiyati 
haqidagi ko'p asrlik tajribalar asosida olingan bilimlar yig'indisini ham o'z ichiga oladi. 
Mashhur ingliz etnografi B.Malinovskiy mif ibtidoiy jamoada mavjud bo‘lganidek, ya‘ni 
tirik birlamchi ko‘rinishida aytilayotgan voqea emas, balki yashab o‘tiladigan voqelik 
ekanligini ta‘kidlagan. Bu intellektual mashq yoki badiiy ijod emas, balki ibtidoiy 
jamoaning harakatlariga amaliy qo'llanma. Mif ma'lum ijtimoiy munosabatlarni oqlash, 
ma'lum turdagi e'tiqod va xatti-harakatlarni sanktsiyalash uchun xizmat qiladi. Mifologik 
tafakkur hukmronlik qilgan davrda maxsus bilim olishning hojati yo'q edi. 
Shunday qilib, mif bilimning asl shakli emas, balki dunyoqarashning o'ziga xos turi, 
tabiat hodisalari va jamoaviy hayotning o'ziga xos obrazli sinkretik g'oyasidir. Mifda 
insoniyat madaniyatining ilk shakli sifatida bilim asoslari, diniy e'tiqodlar, vaziyatni 
axloqiy, estetik va hissiy jihatdan baholash birlashtirilgan. Agar mifga nisbatan bilish 
haqida gapirish mumkin bo'lsa, bu erda "idrok" so'zi bilimlarni an'anaviy egallash emas, 
balki dunyoqarash, hissiy empatiya ma'nosini anglatadi. 
Ibtidoiy odamning o‗z bilimini to‗g‗rilashi, nodonligiga ishonch hosil qilishi mumkin 
emas edi. Uning uchun bilim uning ichki dunyosidan mustaqil, ob'ektiv narsa sifatida 
mavjud emas edi. 
Ibtidoiy ongda o'ylangan narsa tajribaga to'g'ri kelishi, harakat qiladigan narsa bilan mos 
kelishi kerak. Mifologiyada inson tabiatda eriydi, u bilan uning ajralmas zarrasi sifatida 
birlashadi. 
Mifologik shakl quyidagilarga xosdir: 
Sinkretizm - moddiy va ma'naviy hodisalar o'rtasida aniq farqlar yo'q; 
Antropomorfizm - tabiiy kuchlarni inson kuchlari bilan birlashtirish, ularni 
ma'naviylashtirish; 
Ko'pxudolik (ko'pxudolik) - har bir tabiat hodisasining o'z sababi bor - bu Xudo. 
Xudolarning insoniy fazilatlari, illatlari bor, lekin ular o'lmasdir. 

---

Dunyoning shakllanishi mifologiyada uning yaratilishi yoki ibtidoiy shaklsiz holatdan 
bosqichma-bosqich rivojlanishi, tartiblash, tartibsizlikdan kosmosga o'tish, iblis 
kuchlarini yengish orqali yaratilish deb tushunilgan. 
Mifologiyada dunyoqarash masalalarini hal etishning asosiy tamoyili genetik edi. 
Dunyoning paydo bo'lishi, tabiiy va ijtimoiy hodisalarning kelib chiqishi haqidagi 
tushuntirishlar kim kimni dunyoga keltirganligi haqidagi hikoyaga qadar qaynadi. 
Gesiodning mashhur ―Teogoniyasi‖ va Gomerning ―Iliada‖ va ―Odisseya‖sida – qadimgi 
yunon miflarining eng toʻliq toʻplami – dunyoning yaratilish jarayoni quyidagicha 
koʻrsatilgan. Boshida faqat abadiy, cheksiz, qorong'u Xaos bor edi. Unda dunyo 
hayotining manbasi bor edi. Hamma narsa cheksiz xaosdan - butun dunyo va o'lmas 
xudolardan kelib chiqdi. Xaosdan Yer ma'budasi - Gaia paydo bo'ldi. Xaosdan, hayot 
manbai, qudratli, hamma narsani jonlantiruvchi sevgi Eros ham ko'tarildi. 
Cheksiz xaos zulmatni - Erebusni va qorong'u tunni - Nyuktani tug'di. Kecha va 
zulmatdan abadiy yorug'lik - Eter va quvonchli yorug' kun - Hemera keldi. Dunyo bo'ylab 
yorug'lik tarqaldi, kechayu kunduz bir-birini almashtira boshladi. Qudratli, unumdor Yer 
cheksiz moviy osmonni - Uranni tug'di va Osmon Yerga tarqaldi. Yerdan tug‗ilgan 
baland tog‗lar unga g‗urur bilan ko‗tarilib, abadiy shov-shuvli dengiz keng tarqaldi. 
Osmon, Tog'lar va Dengiz Yer onadan tug'ilgan, ularning otasi yo'q. Dunyo 
yaratilishining keyingi tarixi Yer va Uran - Osmon va ularning avlodlarining nikohi bilan 
bog'liq. Xuddi shunday sxema dunyoning boshqa xalqlari mifologiyasida ham mavjud. 
Misol uchun, Injil - Ibtido kitobida qadimgi yahudiylarning xuddi shunday g'oyalari bilan 
tanishishimiz mumkin. 
Mif odatda ikkita jihatni birlashtiradi - diaxronik (o'tmish haqidagi hikoya) va sinxron 
(hozirgi va kelajakni tushuntirish). Shunday qilib, mif yordamida o'tmish kelajak bilan 
bog'langan va bu avlodlarning ma'naviy aloqasini ta'minlagan. Afsona mazmuni ibtidoiy 
odamga nihoyatda real, mutlaq ishonchga loyiq ko‗rindi. 
Mifologiya odamlar hayotining dastlabki bosqichlarida katta rol o'ynagan. Miflar, 
yuqorida aytib o'tilganidek, ma'lum bir jamiyatda qabul qilingan qadriyatlar tizimini 
tasdiqladi, muayyan xatti-harakatlar normalarini qo'llab-quvvatladi va tasdiqladi. Va shu 
ma'noda ular ijtimoiy hayotning muhim stabilizatorlari edi. Bu mifologiyaning 
barqarorlashtiruvchi rolini tugatmaydi. Miflarning asosiy ahamiyati shundaki, ular dunyo 
va inson, tabiat va jamiyat, jamiyat va shaxs o‗rtasida uyg‗unlikni o‗rnatgan va shu orqali 
inson hayotining ichki uyg‗unligini ta‘minlagan. 
Mifologiyaning dunyoqarashdagi amaliy ahamiyati hozirgi davrda ham yo`qolgan emas. 
Marks ham, Engels ham, Lenin ham, qarama-qarshi qarashlarning tarafdorlari - Nitsshe, 

---

Freyd, Fromm, Kamyu, Shubartlar mifologiyaning, asosan, yunon, rim va biroz qadimgi 
german tasvirlariga murojaat qilishdi. Mifologik asos dunyoqarashning birinchi tarixiy 
turini ajratib ko'rsatadi, hozir faqat yordamchi sifatida saqlanib qolgan. 
Insoniyat tarixining dastlabki bosqichida mifologiya yagona mafkuraviy shakl emas edi. 
Bu davrda din ham mavjud edi. Mifologik dunyoqarashga yaqin, garchi undan farq qilsa-
da, hali ajratilmagan, tabaqalanmagan ijtimoiy ong tubidan taraqqiy etgan diniy 
dunyoqarash edi. Mifologiya singari din ham fantaziya va hissiyotlarga murojaat qiladi. 
Biroq, afsonadan farqli o'laroq, din yerdagi va muqaddas narsalarni "aralashtirmaydi", 
balki ularni eng chuqur va qaytarib bo'lmaydigan tarzda ikkita qarama-qarshi qutbga 
ajratadi. Yaratuvchi qudratli kuch - Xudo tabiatdan va tabiatdan tashqarida turadi. 
Xudoning mavjudligi inson tomonidan vahiy sifatida boshdan kechiriladi. Vahiy sifatida 
insonga uning ruhi o'lmasligini, abadiy hayot va qabr ortidan Xudo bilan uchrashuv 
kutayotganini bilish beriladi. 
Din uchun dunyo oqilona ma'no va maqsadga ega. Dunyoning ruhiy boshlanishi, uning 
markazi, dunyo xilma-xilligining nisbiyligi va ravonligi orasida o'ziga xos mos yozuvlar 
nuqtasi Xudodir. Xudo butun dunyoga butunlik va birlikni beradi. U jahon tarixining 
borishini boshqaradi va inson harakatlarining axloqiy sanktsiyasini o'rnatadi. Va nihoyat, 
Xudo oldida dunyo "yuqori hokimiyat", kuch va yordam manbai bo'lib, insonga eshitish 
va tushunish imkoniyatini beradi. 
Din, diniy ong, dunyoga diniy munosabat hayotiyligicha qolmadi. Insoniyat tarixi 
davomida ular boshqa madaniy shakllanishlar singari Sharq va G‗arbda, turli tarixiy 
davrlarda rivojlangan, turli shakllarga ega bo‗lgan. Ammo ularning barchasini har qanday 
diniy dunyoqarashning markazida oliy qadriyatlarni izlash, haqiqiy hayot yo'lini izlash 
turgani va bu qadriyatlar ham, ularga olib boradigan hayot yo'li ham ma'naviyatga 
ko'chishi bilan birlashdi. dunyoviy emas, balki "abadiy" hayot uchun transsendent, 
boshqa dunyo hududi. Insonning barcha qilmishlari, qilmishlari, hatto fikrlari ham oliy, 
mutlaq mezon asosida baholanadi, ma‘qullanadi yoki qoralanadi. 
Avvalo shuni ta'kidlash kerakki, miflarda gavdalangan tasvirlar marosimlar bilan 
chambarchas bog'langan va e'tiqod ob'ekti bo'lib xizmat qilgan. Ibtidoiy jamiyatda 
mifologiya din bilan yaqin aloqada bo‗lgan. Biroq, ular bir-biridan ajralmas edi, deb aniq 
aytish noto'g'ri. Mifologiya ijtimoiy ongning mustaqil, nisbatan mustaqil shakli sifatida 
dindan alohida mavjud. Ammo jamiyat taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida 
mifologiya va din bir butunlikni tashkil qilgan. Mazmun tomondan, ya‘ni dunyoqarash 
konstruksiyalari nuqtai nazaridan, mifologiya va din bir-biridan ajralmas. Ayrim miflarni 
―diniy‖, boshqalari esa ―mifologik‖ deb aytish mumkin emas. Biroq, dinning o'ziga xos 

---

xususiyatlari bor. Va bu o'ziga xoslik dunyoqarash konstruktsiyalarining alohida turida 
(masalan, dunyoning tabiiy va g'ayritabiiylarga bo'linishi hukmron bo'lgan) emas, balki 
bu dunyoqarash konstruktsiyalariga (e'tiqod munosabati) alohida munosabatda emas. 
Dunyoning ikki darajaga bo'linishi mifologiyaga rivojlanishning ancha yuqori bosqichida 
xosdir va e'tiqodga munosabat ham mifologik ongning ajralmas qismidir. Dinning o'ziga 
xosligi dinning asosiy elementi kult tizimi, ya'ni g'ayritabiiy narsalar bilan muayyan 
munosabatlar o'rnatishga qaratilgan marosim harakatlari tizimi ekanligi bilan bog'liq. Va 
shuning uchun har bir mif kult tizimiga kiritilgan darajada diniy bo'ladi, uning mazmun 
tomoni sifatida ishlaydi. 
Dunyoqarash konstruksiyalari kult tizimiga kirgan holda dogma xarakterini oladi. Bu esa 
dunyoqarashga alohida ma‘naviy-amaliy xususiyat beradi. Dunyoqarash konstruktsiyalari 
rasmiy tartibga solish va tartibga solish, odatlar, urf-odatlar va an'analarni tartibga solish 
va saqlash uchun asos bo'ladi. Din marosimlar yordamida insonda muhabbat, mehr-
oqibat, bag‗rikenglik, rahm-shafqat, rahm-shafqat, burch, adolat kabi tuyg‗ularni 
tarbiyalaydi, ularga alohida qadriyat beradi, ularning mavjudligini muqaddas, g‗ayritabiiy 
narsalar bilan bog‗laydi. 
Dinning asosiy vazifasi insonga oʻz borligʻining tarixiy oʻzgaruvchan, oʻtkinchi, nisbiy 
tomonlarini yengib oʻtishga yordam berish va insonni mutlaq, abadiy bir narsaga 
koʻtarishdan iborat. Falsafiy tilda din insonni transsendentda "ildiz" qilishga chaqiriladi. 
Ma'naviy-axloqiy sohada bu me'yorlar, qadriyatlar va ideallarga inson mavjudligining 
fazoviy-vaqt koordinatalari, ijtimoiy institutlar va boshqalar kon'yunkturasidan mustaqil, 
mutlaq, o'zgarmas xususiyatni berishda namoyon bo'ladi. Shunday qilib, din ma'no va 
ma'no beradi. bilim va demak, inson mavjudligining barqarorligi unga kundalik 
qiyinchiliklarni engishga yordam beradi. 
Insoniyat jamiyatining rivojlanishi, shaxs tomonidan ma'lum qonuniyatlarning 
o'rnatilishi, kognitiv apparatning takomillashishi bilan dunyoqarash muammolarini 
o'zlashtirishning yangi shakli paydo bo'ldi. Bu shakl nafaqat ma'naviy va amaliy, balki 
nazariydir. Logos, ong, tasvir va ramz o'rniga keladi. Falsafa asosiy dunyoqarash 
muammolarini aql-idrok, ya'ni ma'lum mantiqiy qonuniyatlar asosida bir-biri bilan 
bog'langan tushunchalar va mulohazalar asosida tafakkur orqali hal qilishga urinish 
sifatida tug'iladi. Diniy dunyoqarashdan farqli oʻlaroq, falsafa insonning oliy kuchlar va 
mavjudotlarga boʻlgan munosabatiga asosiy eʼtiborni qaratgan holda, dunyoqarashning 
intellektual jihatlarini birinchi oʻringa qoʻyib, jamiyatda dunyo va insonni dunyoqarash 
nuqtai nazaridan tushunishga boʻlgan ehtiyojning ortib borayotganligini aks ettirdi. bilim. 
Dastlab u dunyoviy hikmatlarni izlash sifatida tarixiy maydonga chiqdi. 

---

Falsafa mifologiya va dindan ularning g‘oyaviy xarakterini, g‘oyaviy sxemalarini, ya‘ni 
butun dunyoning kelib chiqishi, uning tuzilishi, insonning kelib chiqishi va dunyodagi 
mavqei haqidagi savollarning butun majmuasini va hokazolarni meros qilib oldi. 
Shuningdek, u insoniyat ming yillar davomida to'plagan ijobiy bilimlarning butun 
hajmini meros qilib oldi. Biroq vujudga kelgan falsafada dunyoqarash muammolarining 
yechimi boshqa tomondan, ya‘ni ratsional baholash nuqtai nazaridan, aql nuqtai 
nazaridan amalga oshirildi. Demak, falsafa nazariy jihatdan tuzilgan dunyoqarashdir, 
deyishimiz mumkin. Falsafa - dunyoqarash, butun dunyo, undagi shaxsning o'rni, 
shaxsning olamga, shaxsning shaxsga bo'lgan munosabatlarining turli shakllarini 
tushunish haqidagi umumiy nazariy qarashlar tizimi. Falsafa dunyoqarashning nazariy 
darajasidir. Binobarin, falsafada dunyoqarash bilim shaklida namoyon bo`ladi va 
tizimlashtirilgan, tartiblangan xarakterga ega bo`ladi. Va bu lahza mohiyatan falsafa va 
fanni birlashtiradi.