3- mavzu: Mifologik ongning o‘ziga xos xususiyatlari

I.5. Dunyoqarashning falsafiygacha bo'lgan shakllari: mifologiya va din. 
Falsafa mifologiya va ilk diniy dunyoqarash asosida vujudga keladi, ma'lum darajada 
mifologiya va dinning davomchisi hisoblanadi. Dinning falsafaga kiritilishini bugungi 
kungacha mavjud bo'lgan falsafaning turli diniy yo'nalishlari ham ko'rsatadi. Diniy 
falsafa ikki ming yillik, rus falsafasi 19-20-asr boshlarida mavjud. eng yaxshi holatda 
diniy edi. Atoqli rus faylasuflari V. Solovyov, N. Berdyaev, P. Florenskiy va boshqalar 
oʻz falsafasini diniy dunyoqarash asosida rivojlantirdilar. Zamonaviy G'arb falsafasining 
etakchi yo'nalishlaridan biri neotomizm katoliklikning rasmiy falsafasidir. Dunyoqarash 
va falsafaning falsafiygacha bo‗lgan shakllarining birligi ularning umumiy mavzusiga 
asoslanadi. Mifologiya va din borliq, dunyoning asosi, uning kelib chiqishi, tuzilishi, 
hayotiy ma'nolari, inson xatti-harakatlari me'yorlari va boshqalar haqidagi eng umumiy 
savollarni o'z ichiga olgan. Yetuk mifologiya ham, din ham, keyinchalik falsafa umumiy 
dunyoqarash savollariga javob berishga harakat qildi. : Tinchlikning mohiyati nimada? 
Biz kimmiz, qayerdanmiz? Dunyoni kim yoki nima boshqaradi? Insonning mohiyati va 
maqsadi nima? va hokazo. Ammo bu uch turdagi dunyoqarashning har biri o'ziga xos 
xususiyat va farqlarga ega, shuning uchun biz ularni alohida va taqqoslab qisqacha ko'rib 
chiqamiz. 
Dunyoqarashning birinchi tarixiy shakli mifologiya edi. Mifologiya nafaqat xudolar 
haqidagi g'oyalar, nafaqat "qadimiylik an'analari" to'plami, balki, eng avvalo, tabiat, 
jamiyat va insonni, ayniqsa, insoniyat tarixining dastlabki bosqichlarida tushunish 
usulidir. Mifologiya tabiat va tabiat kuchlarini insonning hayot tartibiga kiritishga 
asoslangan dunyoqarashdir. Shuning uchun mifologik obrazlar, eng avvalo, borliqning 
azaliy tamoyillariga qaratilgan. Turli madaniyatlarda yaratilgan murakkab mifologik 
obrazlar shuni ko'rsatadiki, hatto o'sha qadimgi davrdagi odamlar ongida dunyo faqat 
jismoniy hodisalar bilan chegaralanib qolmagan, balki o'sha sir, ko'rinmas, xayoliy, 
taxminiy, keyinchalik ideal sifatida belgilana boshlagan. . O'shanda odam ko'rinadigan 
dunyo ortida ko'rinmas olam borligini, u ko'rinadiganidan murakkabroq va muhimroq 
ekanligini his qildi. Shuning uchun mifologik ongga ega bo'lgan shaxs dunyoga 
mo''jizalar, tasavvuf, marosimlar bilan ta'minlangan, ularda bu murakkablik o'z ifodasini 
topgan. Aksariyat miflarda borliqning tashqi tomoni tasvirlangan bo‗lsa-da, mifologiya 

---

insonning o‗ziga, ichki dunyosiga qarashga urinish edi. Mifologiya nafaqat dunyoni 
anglash, balki dunyoni idrok etish usuli bo'lib, eng muhimi, u insonning olam va o'z turi 
bilan munosabatlarini tartibga solishning zaruriy vositasi edi. Aytilganlarni 
umumlashtirib, konkretlashtirib, mifologik dunyoqarashning quyidagi xususiyatlarini 
ajratib ko‗rsatish mumkin: 
1. U inson va tabiatning ajralmasligiga asoslangan edi, shunday edi sinkretik. Jonsiz 
jismlar, tabiat kuchlari jonlantirilgan va haqiqatda mavjud deb hisoblangan. Mermaidlar, 
jodugarlar, mermenlar, nimflar - bularning barchasi o'sha davr odami uchun haqiqiy 
mavjudotlar edi. Ular ibtidoiy inson dunyosini to'ldirdi va inson imkoniyatlaridan ustun 
bo'lgan voqelik kuchlarini timsol qildi. 
2. Mifologik ong dunyoqarashning ilmiy-falsafiy xarakteridan farq qiladi. Farqlar 
quyidagicha: 
a) mifologik ong dunyoni shaxsan idrok etadi, uni o'zi orqali "o'tadi", ob'ekt va sub'ekt bir 
butunga birlashadi. 
b) Hodisalarni shubhasiz berilgan deb qabul qiladi va, eng yaxshi holatda, ularni qayta 
aytib beradi va bundan ortiq emas. U hodisalar va borliq faktlarining sabablarini 
aniqlamaydi va izlamaydi. "Nega shunday" degan savol? hali sozlanmagan. 
v) mifologik ong voqea-hodisalarni tahlil qilmaydi va nazariy xulosalar chiqarmaydi, 
balki olamni obraz va obrazlar orqali idrok etadi. U dunyoni tushunchalar tizimida emas, 
balki obrazli-ramziy shaklda aks ettiradi. Miflarning ramziyligi borliq mazmuni va uning 
qiymatini belgilashdir. Ritualizm mifologiyada katta ahamiyatga ega. Simvolizm, urf-
odatlar va marosimlar yordamida mifologik ong go'yo tabiiy naqshni o'rnatdi. Marosim 
qonunning ifodasi, marosimda qatnashish esa dunyo tartibida shaxsiy ishtirok etish 
sifatida harakat qilgan. Mifologiyadagi timsol va obrazlilik, uning boy mazmuni kelajak 
madaniyatiga meros bo‗lib qolgan. Badiiy ijod, she‘riyat, ilk falsafa ko‗plab miflarni o‗z 
ichiga oladi va badiiy asarlarning ramziy va mifologik mazmuni ularga falsafiy bo‗yoq 
beradi. 
3. Mifologik dunyoqarash dunyoqarashning ilk diniy, politeistik shakllari (animizm, 
totemizm, fetishizm va boshqalar) bilan uzviy ravishda uyg‗unlashgan, shuning uchun 
dunyoqarashning bu turini mifologik-diniy yoki diniy-mifologik deb atash to‗g‗riroqdir. 
Topmoq