3-kurs studenti akimniyazov r

JUWMAQLAW
Juwmaqlastırıp aytqanda alımlardıń Aral teńizi suwı qurıǵan maydanlarda 1990-2000-jıllar dawamında alıp barǵan izzertlewler nátiyjesinde sonı anıq tastıyıqladı, Aral teńizi baxıtsızlıǵınıń aldın alıwdıń tek eki jolı bar. Birinshi jolı — Araldı suwǵa toltırıw, lekin bunıń ilaji joq. Ekinshi jol — anıq sınalǵan jol, teńiz suwı qurıǵan maydanlardı tezlik penen jasıl toǵaylarǵa aylandırıw Bul ekinshi jol anıq, bizińshe eń isenimli hám Araldıń tiykarlanıp átirap-ortalıqqa kórsetip atırǵan tásirin pútkilley toqtata alatuǵın jol bolıp tabıladı. Aral átirapın jasıl toǵayǵa aylandırıw islerin on jıl dawamında tolıq óz sınaqlarınan ótkergen toǵayshılardıń pikirinshe: házirgi kúnde bunnan basqa hesh qanday sheshim joq. 1990 -2003 jıllar ishinde bir waqıtlar suwı qalqıp jatqan Aral túbinde házirgi kúnge kelip 180 mıń gektardan aslam jerde jap-jasıl, boyı 4-5 metr keletuǵın seksewilzarlar júzege keldi. Mine sol toǵayzarlıqlar júzege kelgen jerge barǵan kisiniń onnan ketgisi kelmeydi. Tolıq ekosistema tiklene baslaǵan, toǵaylar ishinde hár túrlı kók ot kóbeydi hám kóplegen jabayı haywanlar payda bola basladı, toǵaylar maydanı qanshellilik kóbeyse, jer astı suwınıń óliriwi toqtaydı, ekinshiden shorlanıwdıń da aldı alınadı.Eń tiykarǵısı, hawaǵa kóteriletuǵın uwlı zatlı shań-duzlar pútkilley toqtap, payda bolǵan qum barxanlar tep-tegis jerge aylanıp qaladı. Ótken zamanda Qızılqum oazisinde áta-babalarimiz etken islerdi biz házirgi kúnde Aral túbinde tákirar ámelge asırdıq, bul etilgen jumıslar óziniń úlken unamlı tásirin taǵı bir bar tastıyıqladı³⁷.
Aral túbinde hár bir gektar jerden hawaǵa kóterilip atırǵan uwlı zatlı shań-duzlar kóplegen kisilerdi, jas balalardı, ósimlik hám haywanat álemin záhárlep atırǵanın esapqa alsaq, búgingi kúnde toǵayshılar háreketi menen 180 mıń gektar jerde júzege kelgen toǵaylar sebepli bul jerden millionlap tonna uwlı zatlı shań duzlardıń hawaǵa kóteriliwi putkinley toqtatılıwı, bul biz sezbegen halda mińlaǵan, júz mińlaǵan adamlardıń, mińlaǵan gektar ónimli jerlerdiń uwlı zatlanıp, kebirlenip ketiwinen saqlap qalınǵanlıǵın ayqın tastıyıqlanıp turıptı.
Bul jumıslar, álbette, óz-ózinen bolmaydı, sebebi shólde ósetuǵın-seksewil, cherkez, kandimlar suwsız 50-60 dáreje ıssılıqtada jap-jasıl bolıp turatuǵın káramatlıq ósimlikler bolıp tabıladı. Tiykarınan shól aymaqlarında toǵay qurıw ushın millionlap nál jetistiriledi, júz tonnalap shól ósimlikleri tuqımları tayarlanadı hám mıń-mińlaǵan kub metr qamıs orılıp, hár bir náldi samal ushirip ketpewi ushın janına jaydarı tosıq etip qoyıladı. Bul jumıslar tiykarınan áyne ızǵırıq suwıq - noyabr, dekabr, yanvar, fevral, mart aylarında jertólelerde jasap turıp atqarılıp atır.Qurıǵan Aral tásirinde insanlar azap shegip atır, salmaqlı dártlerge shalınıp atır. Bunday unamsız tásirinlerdiń aldın alıw ushın mámleketimizde kútá úlken jumıslar islenip atır, sırt el investitsiyaları hám óz qarjlarımız sarıplanıp atır. Aral aymaǵında jasawshı xalıqlar salamatlıǵı ushın vagonlap dári-dármanlar jetkezip berilip atır. Jańa-jańa emlewxana hám ambulatoriyalar qurılıp atır, ishimlik suwin kóbeytiw, tazalaw boyınsha ibratlı jumıslar ámelge asırılıp atır³⁸.
Biraq bir soraw tuwıladı : unamsız aqıbetlerdi keltirip shıǵarıp atırǵan, insanlar sawlıǵına úlken tásir qılıp atırǵan, jerlerge duz bolıp jayılıp atırǵan, insanlarda qápelimde keselliklerdi keltirip shıǵarap atırǵan tiykarǵı derek—Aral teńizi suwı quriǵan maydanlardan kóterilip atırǵan uwlı zatlı shań -duzlar emespe? Al, tiykarǵı uwlı zattı tarqatıp atırǵan derekti toqtatpasdan turıp, onnan kóterilip, ústimizge jayılıp atırǵan ajal bólekshelerin jónge salmastan turıp, hár túrlı oy-pikirler qılıw, vagonlap dári-dármanlar tasıw, kútá úlken aqshalar jumsawdan qanshellilik payda keliwi múmkinligin oylap kóriw waqtı kelmedimiken? Menińshe,bul mashqalanı mámleket kólemindegi tiykarǵı másele retinde jantasıw, onda júzege kelip atırǵan toǵaylıqlardıń kólemin bir neshe esege kóbeytiw hám qumlıqlardı jasıl maydanǵa aylandırıwdı tezletiw ushın barlıq sharalardı kóriw bolıp tabıladı.
Sebebi Araldıń suwı qurıǵan maydanınıń 1 mln. 300 mıń gektarǵa jaqını mámleketimiz aymaǵına tuwrı keledi, sol maydannıń ishinde tiykarınan 600 mıń gektarǵa jaqın maydanınan uwlı shań -duzlar hawaǵa kóterilip, átirap-ortalıqtı záhárlep atırǵanı anıq. Hár jılı 18 mıń gektardan toǵay júzege kelse, sonday eken 600 mıń gektardı 30-35 jılda tamamlaw múmkin, sonsha jıl dawamında hesh nárse islenbese Araldıń unamsız tásiri qorqınıshlı bolıwın aytıp ótsek boladı³⁹.
Aral teńiziniń suwı qurıǵan maydanınan kóterilip, hawanı uwlı zatlar zıyanlı tásirinleri kemeytirilse yamasa pútkilley toqtatılsa, birinshi náwbette sol regionda jasap atırǵan xalıqlar ushın kórsetilip atırǵan medicinalıq hám basqa járdemler nátiyjesi de unamlı tárepke ózgeredi, ónimli jerlerge, ósimlik dúnyası ústine jayılıp atırǵan uwlı duzlar toqtatıladı, bul óz respublikamız ekonomikasına úlken unamlı tásiri kórsetedi.Ekinshiden, házirgi kúnde Aral teńizi tárepinen bolıp atırǵan unamsız aqıbetlerdiń aldın alıw ushın qosımsha eń zárúr ilaj-sharalardan biri — barlıq suwǵarılatuǵın awıl xojalıǵı egin maydanları átirapların keminde hár 300-400 metr aralıqta 4-6 qatardan bóget terekzarlardı júzege keltiriw zárúrli bolıp tabıladı. Sebebi bul ilaj, eger anıq joba, joybar tiykarında kewildegidey ámelge asırılsa, bunıń ornına hasıldarlıq kóteriledi.Sonı aytıw kerek, biyikligi 1 metr keletuǵın bóget terekler ózinen arqada egilgen 10 metr jerdegi egindi hár qanday tábiyǵiy apat, ıssı qurǵaq ıssı samallardan asıraydı, eger bóget terekleriniń biyikligi 15-20 metr bolsa, olar 150-200 metr hám odan aslam maydandaǵı awıl xojalıǵı eginleri, biyday hám paxta atızılardı hár túrlı bálelerden, hátte tat keseliniń hawada bir daladan ekinshisine ótip, tarqalıp ketiwiniń aldın aladı⁴⁰.
Bul islerdi mámleket ózi etip beredi, degen eski oydı miyden shıǵarıw waqtı keldi, sebebi bul ilaj, eger mámleket tárepinen ámelge asırılsa, onlap jıllar kerek, fermerler ushın bolsa tek 1 jıl jetkilikli boladı, tek, artıqsha ǵárejet de talap etilmeydi.