3-kurs studenti akimniyazov r

II bab 1991-2021-jıllarda Gárezsizlik jıllarında Aral táǵdiri.
2.1.1991-2010-jıllarda Aral apatshılıǵı tásirin kemeytiriwge qaratilǵan is-ilajlar
Burınǵı SSSR mámleketiniń tábiyat nızamlarına,ekologiya shárayatlarına biypárwalıq penen qaraǵanlıǵınıń nátiyjesinde dúnyada eń úlken ekologiyalıq apatshılıqlardıń biri bolǵan Aral mashqalası kelip shıqtı. Jer júzinde eń tuyıq, suwı taza, balıǵı xalıqqa ırısqı bolǵan Aral teńizi búgin qurıp, joq bolıw aldında tur. Keńes húkimeti oǵan quyıp turǵan Ámiwdárya hám Sırdaryanıń suwınan teńizdiń payın bólip bermedi.Onıń ustine xalıqtı birden-bir ishimlik suw hám egislik jerlerdi suw menen támiyinlep turǵan eki dáryanı pataslap, olardıń suwın adamzattı hám xaywanatlardı awırıwshılıqqa alıp kelip atırǵan zıyanlı dárekke aylandırdı. Bul jaǵday elimizdi úlken ekonomikalıq daǵdarısqa, yaǵnıy Aral mashqalasına alıp keldi. Araldıń qurıp qalıwı birinshiden, xalıqtı iship-jep otırǵan ırıskı nesiybesi balıǵınan ayırdı, ekinshiden, teńizdiń kewip ketken ultanınan udayına ushıp turǵan duzlı shańǵıt adamlardı túrli kesellikke ushıratpaqta. Al endi Ámiwdárya suwınıń pataslanıwı ol keselliklerge ústeme bolıp, egislik jerlerimizdi duzlandırıp, eginlerdiń zúráátin kemitip, respublikamızdaǵı xaywanat hám ósimlikler dúnyasına oǵada úlken zıyan tiygizbekte. Bul awxal xalqımızdıń basına túsken oǵada úlken músiybet. Bul mashkalanı ótken Keńes hákimiyatı óziniń 70 jıl xúkim súrgen dáwirinde payda etti, biraq onı sheshe almadı. Endi ol jas Gárezsiz Ózbekstan Respublikasına awır «miyras» bolıp qaldı. Bul mashqalanı jalǵız bir respublikanıń kúshi menen sheshiw múmkin emes edi. Sonın ushın ǵárezsiz Ózbekstan húkimeti birinshi gezekte Oraylıq Aziya mámleketleriniń kúshin biriktiriw máselesin kún tártibine qoydı¹⁶.
SSSR tarqalıp, gárezsiz respublikalar shólkemleskennen keyin 1991-jıldıń oktyabr ayında Qazaqstan, Qırǵızstan, Tájikstan, Túrkmenstan hám Ózbekstan Respublikalarınıń suw xojalıǵı shólkemleriniń basshıları Tashkent qalasına jıynalıp, másláhátlesip, suw qorların paydalanıw hám qorǵaw máselesi boyınsha birlikte úndew qabıl etti. Ekspert hám ilimpazlardıń úlken bir toparınıń belsene xáreketleriniń nátiyjesinde 1992-jıldıń 18-fevralında Alma-Ata qalasında Oraylıq Aziya respublikalarınıń suw xojalıǵı ministrlikleri, ózleriniń húkimetiniń atınan mámleketler aralıq suw dereklerin paydalanıw hám qorǵawǵa basshılıq etiwde birge islesiw jáne ulıwma suw xojalıǵı máseleleri boyınsha birlikte sheshim qabıl etiliwi maqsetinde mámleket aralıq koordinaciyalıq suw xojalıǵı komissiyasın dúziw tuwralı kelisimge qol qoydı. Sonıń menen bir qatarda burın islep atırǵan «Sırdarya» hám «Ámiwdárya» basseynlik suw xojalıǵı tártipleri belgilendi. Bul sheshimler Aral teńizi hám onıń birlespeleriniń mámleketler aralıq suw bólistiriw
boyların suw menen támiyin etiw ushın úlken áhmiyetke iye boldı¹⁷.
Ózbekstan Respublikasınıń 1-Prezidenti I.A.Karimovtıń baslaması boyınsha 1992-jıldıń avgust ayında Nókis qalasında Aral mashqalasınıń sheshiliwi, xalıq ushın júdá zárúr máseleleri boyınsha xalıq aralıq ilimiy konferenciya bolıp ótti. Usı konferenciyanıń sheshimine tiykarlana otırıp, 1992-jıldıń 2-sentyabrinde Ózbekstan Respublikasınıń Ministrler Kabineti «Qaraqalpaqstandaǵı tábiyǵıy apatshılıq aqıbetinen qutılıw hám sociallıq ekologiyalıq mashkalalardı sheshiwdi tezlestiriw ilajları haqqında» degen N405 qarar qabıl etti. Bul qarardı orınlaw ushın Ózbekstan Respublikasınıń húkimeti úlken kúsh saldı. Qararda kórsetilgen ilajlardıń kópshiligi orınlandı. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń awılların elektrlestiriw máselesi tolıq sheshildi. 1992-1996-jıllar aralıǵında Túyemoyın suw ótkergish magistralınan Qaraqalpaqstannıń awıllarına 2885,2 km suw ótkergish tarmaǵı alıp barıldı. Xalıqtı suw ótkergish arqalı ishimlik suw menen támiyinlew 59,5 procentke orınlandı. Usı jıllar ishinde 16,3 km kanalizaciya hám 4057,5 km gaz tarmaqları tartıldı. Respublikada xalıqtı tábiyǵıy gaz benen támiyinlew 85,4 procentke, sonıń ishinde qalalarda 99,4 procentke, awıllarda 72,4 procentke orınlandı¹⁸.
1991-1997-jıllar ishinde Qaraqalpaqstanda kóp sandaǵı emlewxanalar, poliklinikalar, tuwıw úyleri hám turaq jaylar salındı. Usı jıllar ishinde Qaraqalpaqstan ádewir muǵdarda insaniylıq járdem aldı. Olardıń ishinde dári-darmaqlar, emlewxanalar ushın zárurli siyrek ushırasatuǵın úskeneler de bar edi.
1993-jıldıń mart ayında Oraylıq Aziya mámleketleriniń basshıları Qızıl Orda qalasına jámlesip, «Aral teńizi hám boyları mashqalaların sheshiw, Aral aymaǵın
ekologiyalıq jaqtan jaqsılawdı hám sociallıq-ekonomikalıq jaqtan rawajlandırıwdı támiyinlew boyınsha birlikte háreket etiw haqqında kelisim»ge qol qoydı.Sol májiliste teń huqıqlıq tiykarında 25 adamnan ibarat (hár mámleketten bes adamnan) Aral teńizi basseyni mashqalaları boyınsha xalıq aralıq keńes (MGSA) dúzildi¹⁹.
Xalıq aralıq keńes turaqlı isleytuǵın jumıs uyımın-atqarıw komitetin dúzdi, ol Tashkent qalasında jaylasatuǵın boldı. Bunnan tısqarı MGSA da turaqlı rawajlanıw komissiyası hám mámleket aralıq suw xojalıǵı komissiyası dúzildi. Prezidentlerdiń sol ushırasıwında Araldı saqlap qalıw xalıq aralıq qorın dúziw máselesi sheshildi hám onıń rejesi tastıyıqlandı. Quramı on adamnan ibarat (hár mámleketten eki adamnan) qordıń basqarması duzildi.Oraylık Aziya mámleketleri baslıqlarınıń sheshimi boyınsha qordıń prezidenti bolıp N.A.Nazarbaev saylandı. Qordıń (MGSA) atqarıwshı direkciyası Alma-Ata qalasında jaylasatuǵın boldı. MGSA nıń birinshi májilisi 1993-jıldıń 13-iyulinde Tashkent qalasında boldı. Onda MGSA nıń duzilisi hám rejesi bekitildi, Oraylıq Aziya mámleketleriniń Aral hám Aral tenizi basseyni mashqalaların, aymaqtıń sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwın esapqa ala otırıp sheshiw boyınsha bas baǵdarların maqulladı.
Aral mashqalasın sheshiwde Oraylıq Aziya mámleketleriniń xáreketi jetkiliksiz edi. Buǵan barlıq dúnya júzi mámleketleriniń járdemin shólkemlestiriw kerek boldı.Sonıń ushın Ózbekstan Respublikasınıń 1-Prezidenti I. A.Karimov óziniń birinshi mártebe qatnasqan Birlesken Milletler Shólkemi Bas Assambleyasınıń 48-sessiyasında 1993-jılı 28-sentyabrde shıǵıp sóylegen sózinde Aral mashqalasınıń jer júzindegi eń iri hám qáwipli mashqala ekenligin, yaǵnıy Aral mashqalası XX ásirdiń eń úlken apatshılıqlarınıń biri, Aral teńiziniń qurıwı pútkil dúnya júzi ushın aldınan boljap bolmaytuǵın aqıbetke iye ekenligin ayta kelip, jáhán ellerin Aral hám Aral jaǵalawların aman saqlap qalıwǵa járdem kórsetiwge shaqırdı.Sonıń menen birge bul apatshılıqtıń oǵada úlken kólemin esapqa alıp, BMSh niń Aral boyınsha arnawlı komissiyasın dúziwdi usındı. I.A.Karimovtıń isenimli dálilleri pútkil dúnya júzi jámiyetshiliginiń Aral mashkalasına bolǵan dıqqatın kúsheytti²⁰.
MGSA nıń ekinshi májilisi hám Oraylıq Aziya mámleketleri prezidentleriniń ushırasıwı 1994-jıldıń 14-yanvarında Nókis kalasında bolıp ótti. Onda «Aral teńiziniń basseyninde ekologiyalıq jaǵdaydı jaqsılaw boyınsha anıq háreket etiw baǵdarlaması» qabıl etildi. Baǵdarlamada birinshi gezekte iske asırılıwı tiyis bolǵan tómendegi ilajlardı islep shıǵıw belgilendi: suw bólistiriwdiń bas baǵdarların islep shıǵıw, sonıń tiykarında mámleket aralıq huqıqıy hám normativlik aktlerdi jáne suwdan paydalanıw normativlerin islep shıǵıw; Aral tenizi basseyninde suw resursların ólshew ushın birden-bir esaplaw tártibin islep shıǵıw hám tábiyǵıy ortalıqta monitoring tártibin paydalanıw jolın islep shıǵıw;
suwdıń sapasın jaqsılaw, onı pataslawdıń barlıq túrlerin sheklew, pataslaytuǵın zatlardı suw dereklerine jibergizbew boyınsha ilajlar islep shıǵıw; xalıqqa sapalı ishimlik suw jetkerip beriwdi hám sanitariyalıq-epidemiologiyalıq jaǵdaydı jaqsartatuǵın xalıq aralıq «Taza suw», «Den sawlıq» baǵdarlamaların islep shıgıw; suwdıń saǵasında jaylasqan suw xojalıqların hám ekologiyalıq shárayattı jaqsılaw boyınsha ilajlar islep shıǵıw;
Ámiwdárya menen Sırdaryanıń quyarlıǵında hám oǵan jaqın teńizdiń qurıǵan ultanında suw landshaftlı ekodúzilisler payda etiw boyınsha injenerlik sheshimler beriw;
Sırtqı dereklerden basseynge suw alıp keliw boyınsha texnikalıq-ekonomikalıq dáliller tayarlaw;
«Ámiwdárya» hám «Sırdarya» birlespelerin texnikalıq jaqtan támiyinlew, suw resursların basqarıwdı avtomatikalıq tártipke ótkeriw.
Sonday-aq, bul baǵdarlama boyınsha Ámiwdáryaǵa patas kollektor-drenaj suwların túsirmew ushın dáryanıń oń tárepinde júrgizilip atırǵan kollektor qazıwdı dawam etiw názerde tutıldı. Ulıwma alǵanda, usı baǵdarlama qabıl etilgennen baslap ondaǵı ilajlardı iske asırıw ushın Oraylıq Aziya mámleketleri óz kúshleri hám shet el donorlarınıń járdemi menen 2686 mln AQSh dollarına teń qarjı investiciyalar topladı. Sonıń 856,25 mıń dolları 1997-jılı jumsaldı.Onıń bir belegi Qaraqalpaqstanǵa da jumsalıp atır. Bul baǵdarlama qısqasha «Anıq háreket baǵdarlaması»dep atalıp, onı dúnya júzilik banki, «Aral teńizi basseyniniń baǵdarlaması» dep ataydı²¹.
MGSA nıń úshinshi májilisi 1994-jıldıń 18-iyulinde Ashxabad qalasında, tórtinshi májilisi 1995-jıldıń 3-martında Tashawızda ótti. Bul májilislerde mámleket basshıları dáslepki ushırasıwlarda qabıl etilgen qararlardıń orınlanıwınıń barısın tıńladı. I. A.Karimovtıń baslaması boyınsha 1995-jıldıń 18-20-sentyabrinde Nókis qalasında BMSh tárepinen Aral teńizi basseynindegi mámleketlerdiń turaqlı rawajlanıwına arnalǵan xalıq aralık ilimiy konferenciya shaqırıldı. Bul Aral mashqalasın sheshiwde oǵada úlken tariyxıy áhmiyetke iye boldı, sebebi 20-sentyabrde Oraylıq Aziya mámleketleri oǵada áhmiyetli hújjet-Nókis deklaraciyasın qabıl etti.Bunda awıl hám toǵay xojalıqların ádewir sabırlılıq penen hám ilimiy jaqtan tiykarlanǵan sistemaǵa ótkeriw;
suw resursların paydalanıwdıń ekonomikalıq usılların islep shıǵıw arqalı, suwǵarıwda hám qorshaǵan ortalıqtı qorǵawda jetilisken texnologiyanı qollanıp, irrigaciyanıń paydalılıǵın arttırıw; aymaqtıń tábiyǵıy resursların kompleksli basqarıw tártibin jetilistiriw; aymaqta jasawshı adamlardıń turmıs dárejesin bunnan bılay da jaqsılaw, keleshek áwladtıń baxıtlı ómir súriwi ushın ilajlar islep shıǵıw qusaǵan máselelerdi sheshiw kún tártibine qoyıldı. Nókis deklaraciyası pútkil dúnya júzi jámiyetshiliginiń dıqqatın Aral mashqalasın sheshiwge awdardı²².
1995-jıldıń 24-oktyabrinde Birlesken Milletler Shólkeminiń 50 jıllıǵına baǵıshlanǵan Bas Assambleyanıń arnawlı saltanatlı májilisinde shıǵıp sóylegen sózinde I.A.Karimov Aral mashqalasına taǵı da dıqqat awdardı. «Aral teńiziniń qurıp ketiwine baylanıslı bolǵan ekologiyalıq apatshılıq haqqında, ulıwma planeta aralıq sıpat alıp baratırǵan, biosferaǵa, on millionlaǵan adamlardıń turmıs jaǵdaylarına, den sawlıqlarına hám násillerine qıyratıwshı tásir jasap atırǵan mashqalalar tuwralı usı biyik minberden aytpay tura almayman. Búgingi kúni, xalıq aralıq finans sistemaları menen rawajlanǵan ellerdiń quwatlawı hám járdemisiz, BMSh tıń shólkemlestiriwshilik rólisiz bul mashqalanı sheshiw múmkin emes ekenligi attan anıq bolıp turıptı»,-dedi ol.
Bul awır mashqalaǵa dun’ya juzi jámiyetshiliginiń,sonıń ishinde BMSh tıń dıqqatın awdarıw menen birge I.A.Karimov Oraylıq Aziya mámleketleriniń basshılarınıń Aral mashqalasın sheshiwge arnalǵan májilisleriniń úziliksiz bolıp turıwın óz názerinen shette qaldırmadı. 1996-jıldıń 11-aprelinde Qızıl Orda qalasında MGSA nıń besinshi májilisi bolıp ótti. Onda MGSA, MFSA lardıń hám olardıń shólkemleriniń status maqullandı. Sonday-aq dún’ya juzi bankiniń Aral boyı xalıqlarına tez járdem beriw tuwralı grantın bólistiriw, Xalıq aralıq Araldı saqlap qalıw qorınıń qarjısın toplaw qusaǵan máseleler qaraldı²³.
MGSA nıń altınshı májilisi 1997-jıldıń 27-fevralında Alma-Ata qalasında boldı. Birak bul onın eń sońgı májilisi edi. Óytkeni usı májiliste Oraylıq Aziya mámleketleriniń prezidentleri Aral tenizi basseyni mashqalalarınıń xalıq aralıq keńesi (MGSA) hám Xalıq aralıq Araldı saqlap qalıw qorınıń (MFSA) dúzimlerin qayta qurıw haqqında qarar qabıl etti. Ol eki shólkemdi biriktirip, endigiden bılay onı Xalıq aralıq Araldı saqlap qalıw qorı - MFSA dep ataytuǵın boldı. Ol qordıń turaqlı jumıs alıp barıwshı atqarıw komitetin dúzdi. Qordıń Prezidenti bolıp Ózbekstan Respublikasınıń 1-Prezidenti I. A. Karimov saylandı.
Birinshi gezekte iske asırılatuǵın baǵdar retinde mına wazıypalar belgilendi: kishi hám orta biznesti qollap-quwatlaw qorın dúziw; fermer xojalıqların, awıl xojalıq biznes kárxanaların rawajlandırıw, qayta islep shıǵarıw kishi kárxanalardıń úlgisin islep shıǵıw, jergilikli shiyki zat tiykarında dári-dármaqlar, vakcinalar islep
shıǵarıwdı shólkemlestiriw; suwdı támiyinlew, kanalizaciyalar qurıw, suwlardı tazalaw hám pataslıqtan aman saqlaw tarmaqların rawajlandırıw; duzǵa shıdamlı eginlerdi awıl xojalıǵına endiriw; Házirgi zaman texnologiyasınan paydalana otırıp ishki suw saqlaǵıshlarda balıqshılıqtı rawajlandırıw; suw hám samal energiyasınan paydalanıw jolları menen ekologiyalıq jaqtan taza elektr quwatın óndiriw; kredit hám qarız alıw jolları menen Aral boyı xalıqların sapalı ishimlik suwı menen támiyinlew; suw bólistiriw, suwdan maqsetke muwapıq paydalanıw, suw saqlaǵıshlardıń, qashılardıń, suw ótkergish traktlardıń hám binalardıń, suw hám duzlarǵa birlikte basshılıq etiw jolların islep shıǵıw boyınsha jumıslar dawam etiledi²⁴.
Jaqın jıllar ishinde Xalıq aralıq Araldı saqlap qalıw qorınıń esabınan, onıń atqarıw komitetiniń Nókis filialı tárepinen Aral teńizi basseyni boyınsha tómendegi joybarlar iske asırıldı. Sociallıq járdem qorı boyınsha MFSAnıń Nókis filialı tiykarında dúzilgen Qaraqalpaqstannıń Qońırat, Bostan hám Shımbay qalalarında dúzilgen sociallıq járdem qorınıń jumısların shólkemlestiriw joybarına 1998-2001- jıllarǵa 540 mln. swm bólip shıǵarılǵan. Bul joybar boyınsha kishi hám orta biznes kárxanaların, fermer xojalıqların dúziw hám olardı rawajlandırıw, jańadan kishi óndiris orınların shólkemlestirilip atır²⁵.
2000-2001-jılları bahası 3004 mıń AQSh dollarına teń bolgan Nókis qalasında plazmalıq eritpelerdi islep shıǵaratuǵın óndiris ornın shólkemlestiriw joybarı ústinde jumıs alıp barıldı. Bul óndiris jılına 326,5 mıń litr glyukoza, plazma menen qannıń ornına jumsalatuǵın eritpelerdi islep shıǵaradı. Olar xirurgiyalıq, infekciyalıq, onkologiyalıq hám basqa awırıwlardı emlew ushın júdá zárúr. Bul joybar boyınsha da kóplegen úskeneler satıp alınadı.
Usı jıllar ishinde «Tashkenttegi Kókirek xirurgiyası institutın hám onıń Nókis qalasındaǵı filialın zamanagóy medicinalıq úskeneler menen támiyinlew joybarına
200 mıń AQSh dolları bólip shıǵarıldı. Bul respublikamızdaǵı payda bolǵan júrek keselliklerin xázirgi zaman talabına ılayıqlı etip emlewge múmkinshilik tuwdıradı.
Nókis qalasında «Tislerdi emlew hám protezlew orayın shólkemlestiriw» joybarına 350 mıń AQSh dolları bólip shıǵarıldı. Bul oray 2001-jılı iske qosıldı hám ol Aral
boyı xalıqlarınıń tislerin emlew hám protezlew boyınsha xázirgi zaman medicinalıq úskeneleri menen támiyin etiledi²⁶.
Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń 1998-jıl 15-oktyabrdegi №444 qararı boyınsha Túyemoyın suw ótkizgishinen Beruniy hám Tórtkúlge ishimlik suw aparıw jobalastırılǵan. Bul jumıstın qunı shama menen 10 mln AQSh dolların quraydı. Sonıń menen qatar Kegeyli, Tórtkúl, Shımbay hám Beruniy rayonlarında ashshı suwlardı duzsızlandırıwshı úskeneler qurıladı, awıllıq jerlerde ishimlik suwlardı bólistiriw úskeneleri ornatıladı. Usı hám basqa da islenip atırǵan jumıslardıń iske asıwı xalıqtıń awhalın, den sawlıǵın jaqsılawǵa járdemin tiygizedi. Bunday ilajlar aldaǵı uaqıtlarda da dawam etedi. 2000-jıldıń 8-sentyabrinde BMSh tıń Bas Assambleyasınıń «Mıń jıllıq sammiti» dep atalǵan sessiyasında shıǵıp sóylegen sózinde Ózbekstan Respublikasınıń 1-prezidenti I.A.Karimov sol májiliske qatnas1anlardı, sonıń menen birge dúnya júzi jámiyetshiliginiń dıqqatın Aral mashqalasın sheshiwge awdardı.»²⁷.