3-kurs studenti akimniyazov r

Temaniń jańalıǵı. Teoriyalıq juwmaqlar, oy-pikirler, dálil-tiykarlar usınıslar Aral mashqalasınıń globallasıwı haqqında aytılǵan. Bul máseleler boyınsha aldın aytılǵan, jazılǵan bolsada oz jańalıǵın hám áhmiyetin joytpaydı.
Temanin’ metod xam metodologiyasi. Salıstırıw, teoriyalıq,analiz ulıwmalıq, logikalıq, metodlardan qollanıldı.
I bab 1917-1991-jıllar aralıǵında Aral teńizi.
1.1 1917-1960-jıllarda Aral teńiziniń awhalı.
Orta Aziyada erteden qonıslanǵan qaraqalpaq, ózbek, qazaq,túrkmen xalıqlarınıń táǵdiri ázelden Aral teńizi menen tıǵız baylanıslı edi. Aral boyı aymaǵı usı xalıqlardıń xalıq bolıp qáliplesiwinde úlken orın tuttı, yaǵnıy onıń besigi boldı. Olardıń babaları bul aymaqta, sol waqıttaǵı Xorezm oazisinde, joqarı mádeniyatlı áyyemgi civilizaciyanı dóretti. Bul jerde áyyemgi zamanlardan-aq suwǵarıw diyqanshılıǵı joqarı dárejede rawajlanǵan edi, paxta, juzim, shabdal, erik h.t.b. miywe túrleri egilip, olardan oǵada joqarı zúráát alınǵan. Buǵan Aral teńizi ayrıqsha ıqlım tuwdırıp turǵan. Solay etip, Aral boyı aymaǵında áyyemgi zamanlardan qonıs basqan xalıqlardıń tariyxıy táǵdiri Ámiwdár’ya, Sırdár’ya hám Aral teńizi menen tıǵız baylanıslı bolıp kiyatır. Biraq, XІX ásirdiń aqırında orıs klimatologı geograf, Peterburg ilimler akademiyasınıń aǵzası Voyeykov Aral tenizin «kereksiz kól» dep onı qurıtıwdı usınıs etedi⁴.
Patsha húkimeti bul usınıstı iske asırıp úlgermedi. Al, biraq, keńes húkimeti tárepinen bul is ámelge asırılıp,teńiz qurıtıldı. Bul SSSR mamleketti patshashılıqtıń
baslaǵan koloniallıq siyasatın turmısqa asırıwdı dawam etkenin kórsetedi.Oraydı bayıtıwǵa baǵdarlanǵan keńes húkimetiniń alıp barǵan siyasatı shet-shebirdegi milliy aymaqlardıń tábiyiy resurslarınıń tonalıwına alıp keldi. Burınǵı SSSRdıń húkimet basshıları milliy respublikalardı, sonıń ishinde Ózbekstan menen Qaraqalpaqstandı, koloniallıq aymaqlar sıpatında alıp qaradı. Orta Aziya respublikaları awqam ushın shiyki zat bazası sıpatında xızmet etti. 1960-jıldan baslap Ámiwdár’ya hám Sırdar’ya basseynlerinde jańa jerlerdi ózlestiriw boyınsha keń kólemli jumıslar baslanıp, oǵan qosımsha dár’ya suwları talap etildi.
Nátiyjede paxtashılıq penen salıgershilik oziniń rawajlanıwın taptı, paxta monokul’turaǵa aylandı. Biraq jerlerdi ózlestiriw ilimiy tiykarda alıp barılmadı. Diyqanshılıqtıń rawajlanıwı ekstensivlik usıl menen alıp barıldı, al bul jaǵday barǵan sayın tiykarsız suw resurslarınıń zaya bolıwına alıp keldi. Dár’ya suwlarınan Aral teńiziniń úlesi belgilenbegenlikten, onıń qurıwı tezelesterilgen. solay etip, SSSR mámleketiniń koloniallıq siyasatınıń aqıbetinde payda bolǵan Aral hám Aral boyı mashqalası búgingi kúnde de óz sheshimin taba almay atır.
Aral apatshılıǵınıń jaqınlap kiyatırǵanı, onıń zıyanın Qaraqalpaqstan xalqı, ásirese alımlar erteden-aq bildi. Alımlar 60-jıllardan baslap Araldıń táǵdiri boyınsha birneshe ilimiy konferenciyalar shólkemlestirip, orayǵa Araldıń suwnan úlesin bólip shıǵarıw, ulıwma suwdı únemli paydalanıp, teńizdi qurtıwǵa alıp kelmewdi ótinish etip, 20 jıl dawamında xat jazıp keldi. 1965-jılı Aral teńiziniń jaman awhalǵa túsip baratırǵanlıǵı tuwralı Qaraqalpaqstan oblast’lıq partiya komiteti de KPSS tiń siyasiy byurosına xat jazǵan edi. «Biraq,-dep jazadı I.A.Karimov,-olardıń arǵa, namısqa, puqaralıq wazıypanı orınlawǵa, aqırında bul islerdi aqıl menen islewge shaqırǵan meninshe uyatsız biyparwalıqlarına tap boldı. Bul byurokratlasqan keńes-partiya xámeldarlarınıń suyıq,tártibi tábiyiy hám minerallıq-shiyki zat resursların qalarlıq nárse emes. Xojalıktı basqarıwdaǵı socialistlik paydalanǵanda úlken shıǵın xám ısırapxorlıqqa baylanıslı bolǵan jabayıshılıq hám ekstensivlikke tiykarlanǵan ol sistemanıń ideyası eldegi oǵada úlken baylıqqa qásterli qatnas jasaw ideyasınan awlaq edi»!⁵.
Aral teńiziniń qurıwı tómendegi unamsız qubılıslarǵa alıp keldi. Qaraqalpaqstannıń xalıq xojalıǵınıń eń eski tarawlarınıń biri balıqshılıq sanaatı edi. Ol respublikanıń xojalıq kompleksiniń ajıralmas bir bólegi bolıp keldi. Balıqshılıq tarawı ónimniń ulıwma kóleminiń ishinde gósh tarawınan 2,2 procentke, sut-may shıǵarıwdan 10,3 procentke artıq edi. 1973-jıldıń birinshi yanvarında sanaattıń tiykarǵı óndiris qorı baxasınıń 35 procentke jaqını balıqshılıq tarawına tiyisli boldı. Demek, bul tarawdıń salıstırma salmaǵı may shıǵarıw, gosh tayarlaw, sút-may shıǵarıw, un tartıw hám vino shıǵarıw tarawlarınıń hámmesiniń salıstırma salmaǵınan artıq boldı⁶.
Qaraqalpaqstannıń balıqshılıq xojalıǵı tiykarınan Aral teńizi arqalı rawajlandı. 60-jıllarǵa deyin bul teńizden 600 mıń centner, sonıń ishinde onıń Qaraqalpaqstan bóliminen 270 mıń centner joqarı bahalı azıq-awkat balıǵı awlanıp keldi. Endi Araldıń qurıp ketiwine baylanıslı onıń balıqshılıq xojalıǵınıń áhmiyeti derlik pútkilley joq boldı. Tek balıq awlaw tarawı saplastırılıwınıń saldarınan ekonomikaǵa keletuǵın shıǵın hár jılı 127 million swmdı quradı. Islep shıǵarılǵan 22 túri mámleketlik sapa belgisine iye bolıp, olardıń kópshiligin sırt el valyutasına satılıp atırǵan Moynak konserva kombinatı sapalı balıqsız qaldı⁷.
60-jılları Ámiwdár’yanıń quyar jerinde xár jılı millionnan aslam ondatra terisi alınatuǵın edi. Ol burınǵı SSSRda awlanatuǵın ondatra terileriniń 15-20 procentin quraytuǵın edi. Endi Aral teńiziniń xám kóplegen kóllerdiń qurıp ketiwine baylanıslı ondatranıń sanı azayıp ketti. Ondatranı awlaw toqtawınıń nátiyjesinde ekonomikaǵa keletuǵın tikkeley shıǵın jılına 10 million swmdı quraydı. Ámiwdár’yanıń tómengi jaǵasında suw transportınıń Ámiwdár’ya hám teńiz (Aral) mámleketlik kemeshilik mákemeleri respublikamızdıń turmısında belgili orındı iyeleytuǵın edi. Endi Araldıń qurıwı hám Ámiwdár’yanıń suwı azayıwı aqıbetinde dár’ya menen teńiz transportı joq boldı. Teńizdiń qurıp ketiwi shólistanlıq kóleminiń kóbeyiwine, toǵay hám ósimliklerdiń kóplegen túrleri siyrekleniwine alıp keldi. Ásirese, dár’yanıń quyar jerlerindegi ósimlikler siyreklesip qaldı⁸.
800 mıń gektar jerdiń qamısı pútkilley joq boldı, 0,3 million gektar jerdegi qádirli toǵay agashları joq bolıp ketiw aldında tur. Qamıs hám toǵay aǵashları
jergilikli xalıq ushın áyyemgi zamanlardan berli jay salıw hám qara úylerdi soǵıw ushın qurılıs materialları bolıp kelgen edi. Usı dáwirge deyin jılına 800 mıń kv metr qamıs plitaların islep shıǵaratuǵın kóplegen arteller bolǵan edi. Olarǵa xalıqtıń talabı kúshli boldı⁹.