3-kurs studenti akimniyazov r

2.2 2011-2021-jıllarda Aral apatshılıǵı tásirin kemeytiriw ushın islengen jumıslar.

Aral teńizi tiykarınan Ámiwdárya hám Sirdáryadan suw aladı. Sońǵı jıllarda Sirdárya suwı suw bazaların toltırıwǵa hám suwǵarıwǵa paydalanılıwı sebepli Aral teńizine jetip barmaytuǵın boldı. Amiwdárya jáne onıń jaǵalarında suw bazaları qurılıp, kóp muǵdardaǵı suw kanallar arqalı egin atızlarına paydalanıla baslandı. Bunıń áqibetinde Zarafshan, Surxandárya hám Qashqadárya Amiwdáryaǵa jetip barmaytuǵın bolıp qaldı. Házirgi dáwirde Amiwdáryadan suw alatuǵın kanallardıń ulıwma uzınlıǵı 170 mıń km den, suw bazaları sanı 50 den asıp ketti. Olardıń suw sıyımlılıǵı 16-17 mlrd kub kilometrdı quraydı. Suw rezervlerinen orınsız paydalanıw – Amiwdáryanıń joqarı hám orta aǵıslarındaǵı aymaqlarda suwdıń kóterilip, topıraqtaĝı ıǵallıq puwlanıwınıń kósheyiwi hám bunıń áqibetinde topıraqlardıñ shorlanıwınıń artıwına alıp keldi²⁸.

Atap aytqanda, Aral boyı ekologiyalıq qawipsizlikti támiyinlew hám átirap-ortalıqtı qorǵaw, tábiyiy resurslardan aqılǵa say paydalanıw, xalıq salamatlıǵın qorǵaw, búgingi hám de kelesi áwladlar ushın tábiyiy ortalıqtı saqlap qalıw, ósimlikler dúńyası hám haywanat dúnyasın qorǵaw máselelerin izbe-iz sheshiw, biologiyalıq reńbáreńlik qısqarıwınıń aldın alıw, ıqlım ózgeriwi unamsız aqıbetlerine qarsı gúresiw, transshegaralıq qáwipsizlik etiletuǵın tábiyiy aymaqlar maydanın keńeytiw, atmosfera hawası pataslanıwın kemeytiw, ásirese, suw resurslarınan nátiyjeli paydalanıw, teńiz qurıwınıń unamsız aqıbetlerin aldın alıw boyınsha jumıslar toqtaǵanı joq.Alıp barılıp atırǵan iygilikli ámellerdiń áhmiyetin ańlaw ushın jaqın ótken zamanǵa bir názer taslaw jetkilikli. Jaqınǵa shekem planetamızdaǵı eń úlken kóllerdińtórtinshisi bolǵanı Aral teńiziniń qurıwı dunyadaĝı iri ekologiyalıq baxıtsızlıqlardan bolıp, tekǵana Ózbekstan, bálkim regiondaǵı barlıq mámleketler ushın bir qatar ekologiyalıq, sociallıq-ekonomikalıq hám gumanitar mashqalalardı keltirip shıǵardı. Bir waqıtlar balıqshılıq sanaatı rawaj tapqan Aral boyı aymaǵındaǵı mol hasıl jerlerde awıl xojalıǵı, sharwashılıq, terishilik ushın da barlıq shárayat bar edi. Bul aymaqtıń sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwı hám de xalıqtıń turmıs shárayatında zárúrli áhmiyet kásip etip kelgen. Ókiniw menen aytamız, insan faktorı sebepli ótken ásirde bul jerde háwijlenip turǵan pútkil baslı teńiz ornında maydanı 5,5 million gektarǵa teń «Aralqum» sahrası payda boldı. Búgin odan kóterileip atırǵan qum hám duz dúbeleyleri bir neshe mıń kilometr aralıqqa jetip barıp atır. Hátte, onıń uwlı zatlı duzları Antarktida jaǵaları, Grenlandiya muzlıqları, Norvegiya ormanları hám Jer planetasınıń basqa kóplegen noqatlarında da tabılıp atır²⁹.
Prezidentimiz tárepinen 2018-jıl avgust ayında Turkpenbası qalasında bolıp ótken Araldı qutqarıw xalıq aralıq fondı shólkemlestiriwshi mámleketler basshıları jıynalısında Aral mashqalasın sheshiwge qaratılǵan usınısın dáslepki bar ortaǵa taslaǵan edi. Ótken 2020-jıldıń sentyabrinde bolıp ótken BMT Bas Assambleyasınıń 75-sessiyasında sóz sóylegeni El basshımız usı abıraylı xalıq aralıq strukturaǵa aǵza mámleketlerdi sol másele boyınsha arnawlı rezolyutsiyanı islep shıǵıw hám qabıllawǵa shaqırdı. Bul ápiwayi shaqırıq bolmaydı, bul jaǵdayda bolajaq rezolyutsiyaniń mazmun-mánisi hám áhmiyeti tolıq ashıp berildi. Yaǵnıy usı hújjette joqarı texnologiyalı innovatsiyalar, ekologiyalıq taza, energiya hám de suwdı tejeytuǵın texnologiyalardı jaratıw hám qollanıwǵa investitsiyalardı qosıw ushın shárt-sharayat jaratıw, “jasıl ekonomika” principlerin keń qollaw, topıraq degradatsiyasi, shólleniw hám de ekologiyalıq migratsiyaniń aldın alıw, ekoturizmdı rawajlandırıw sıyaqlı oǵada aktual máselelerge tiyisli ilajlar qamtıp alınıwı kerekligi aytıldı³⁰.
Qısqa waqıtta jurtımızda áne sol ideyanı júzege shıǵarıw maqsetinde ózine isenimli qádemler taslandı. Tiyisli ministrlikler, shet el degi elshixanalarımız hám BMSH daǵı turaqlı elshixanalarımız tárepinen qatar mekeme hám de shólkemler menen birgelikte buǵan baylanıslı keń kólemli jumıslar atqarıldı. Mısalı, 2019-jıldıń 25-oktyabrinde Nókisde bolıp ótken “Aral teńizi regioni ekologiyalıq innovatsiya hám texnologiyalar aymaǵı” temasındaǵı xalıq aralıq konferensiyada dáslepki bar rezolyutsiya joybarı usınıldı. Keyin barlıq diplomatik wákilxanalarımız tárepinen rezolyutsiyaniń mazmun-mánisin jetkiziw maqsetinde BMSH ǵa aǵza mámleketler menen óz ara kelisildi. Túrli forum, BMSH tiykarǵı strukturalarıniń jalpı hám arnawlı jıynalıslarında onıń aktuallıǵı jiyi-jiyi tákirarlap kelindi. Usınıń menen birge, rezolyutsiya tekstin kelisip alıw ushın BMSH aǵzaların keń qosqan halda qatar rásmiy bolmaǵan máslahátlesiwlerde shõlkemlestirilgen edi. Rezolyutsiyada keń kólemli waziypalar qamtıp alınǵan bolıp, tiykarınan buǵan baylanıslıǵı umtılıw-háreketler Shavkat Mirziyoyev Prezident kepilligine kirgen dáslepki kúnlerden-aq baslap jiberilgenliginen kópshiliktiń xabarı bar³¹.
Joqarı Keńes Senatınıń Aral boyı regionın rawajlandırıw máseleleri komiteti tárepinen tikkeley orınlarǵa shıǵıp analitik úyreniwler ótkerilip kelingenliginda aytıw zárúr. Bul processte Prezident sheshiminiń mazmun-mánisin keń jámiyetshilikke jetkiziw, investitsiya joybarlarınıń atqarıw jaǵdayı, “temir dápter”, “háyeller dápteri” hám “jaslar dápteri”ne kiritilgen shańaraqlar menen islew, júzege kelgen máselelerdi óz waqtında sheshiw, ǵalaba xabar quralları wákilleri menen sheriklik máselelerine bólek itibar qaratılıp atır. Parlament joqarı palatası tárepinen tekǵana bul joybarlar atqarılıwı analiz etilip atır, bálkim qatar social mákemelerge hám de isbilermenlik subiektlerine ámeliy járdemler kórsetilip kelinbekte. Mısalı, oraylasqan ishimlik suwı tarmaǵınan alsaq aymaqlar xalqın taza ishimlik suwı menen támiyinlew maqsetinde Taxtakópir rayonı medicina birlespesi saatına 5 kub metr suw tazartqısh hám dushshılastıratın qurılıs ornatıp berildi. Jaqında Senattiñ Aral boyı regionın rawajlandırıw máseleleri komiteti ǵayratı menen Ózbekstan Respublikası Den sawlıqtı saqlaw ministrliginiń terapiya baǵdarındaǵı bas qánigelerinen ibarat gruppa “temir dápter” hám “áyeller dápteri” ne kiritilgen hám de jatıp qalǵan nawqaslardi õz ũylerinde medicinalıq kórikten ótkerdi.Bul processda Nókis qalası, Qońırat, Shımbay hám Beruniy rayonlarında jasawshı 226 dana nawqas medicinalıq kórikten ótkerildi. Nawqaslardıń 11 adam Qaraqalpaqstan Respublikası kóp tarmaqlı medicina orayında, 4 adam Tashkentdegi qánigelestirilgen medicina oraylarında emleniwge, 3 adam búyrek transplantatsiyasına hám de 1 adam júrek xirurgiya operatsiyasına usınıs etildi. Komitet tárepinen aymaqtıń ekoturizm potencialın ámelge asırıw, qaraqalpaq eliniń materiallıq qádiriyatları hám dástúrlerin abaylap-asıraw maqsetinde qaraqalpaq otawın materiallıq baylıqları dizimine kirgiziw umtılıw-háreketleri baslap jiberilgenligin de qanaatlanıwshılıq menen aytajaqmız. Sol waqıtqa shekem struktura tárepinen aymaqtıń tariyxı, úrp-ádetleri, materiallıq estelikleri, belgili shaxslar turmısı hám de dõretiwshilige arnalǵan ũsh videorolik, bir kórkem film tayarlanıp, Sırtqı jumıslar ministrligi, Milliy teleradiokompaniya hám Kinematografiya agentligine usınıldı³².
Kórinip turĝaninday Aral boyı regionindaĝı jaǵdaydı teń salmaqlılıqqa keltiriw boyınsha salmaqlı háreketler islenip atır. Eń áhmiyetlisi, nátiyjeler házirden kózge taslanıp qaldı. Bunı bir ǵana Moynaqta ámelge asırılǵan qurılısshılıq hám de abadanlastırıw jumısları qanday nátiyjeler berip atırǵanı mısalında da baqlaw múmkin. Yadıńızda bolsa, jaqın-jaqınǵa shekem bul jerde insan jasawı ushın talap etiletuǵın eń ápiwayı shárayatlar da joq edi. Usınıń sebepinen kópshilik ózi ushın qolay bolǵan jaylarǵa bas alıp ketti. Iygilikli umtılıw-háreketlerden keyin bolsa hámmesı unamlı tárepke ózgerdi. Bir payıtlar bul jerdi tárk etken adamlar taǵı qaytıp kele basladı. Búgin Moynaqta turmıs taǵı qaynap atır.
Bunday quwanıshlı nátiyjeler tábiyaatta da gúzetilip atır. Teńizdiń qurıĝan túbinde derlik 1 million 700 mıń gektarlıq toĝayzarlıqlar júzege kelip atır, olar házirden samal tezligin tómenletiw hám qumlı-duzlı dúbeleylerdi kemeytiwge xizmet etip atır. Jaqın keleshekte bolsa buǵan baylanıslı kórsetkishler taǵı da jaqsılanıwınan úmit etemiz. Sebebi, bir top orta jaslı seksewil teregi óz túbiri menen 10 tonnaǵa shekem qumdı uslap qalıwı múmkinligi qánigeler tárepinen ilimiy úyrenilgen. Sonıń menen birge, 2 jaslı seksewiller samaldı 20 procentkeshe, 6 jaslı seksewiller 80 procentke shekem tómenletedi eken. 7 jaslı seksewilde samal ulıwma toqtap, atmosferanıń shań-qum hám duz menen pataslanıwı 6 esege azayadı. Bir gektarda 4 jaslı seksewil-sherkez toǵaylıq bir jılda 1158 kg. iyis gazın jutıp, 835 kg. kislorod ajratadı. Bul bolsa waqtı kelip sahradaǵı jasıl aymaqqa aylanadı, degeni bolıp tabıladı³³.
Aral boyındaǵı sol sıyaqlı jańalanıwlardı tap sezim etken sıyaqlı jabayı haywanlar hám qus aymaqqa qaytıp kelip, jasawdı baslap atırǵanı da biz alıp baratırǵan iygilikli islerdiń ayriqsha nátiyjesi bolıp tabıladı. Sonlıqtan, bul jerde artezian qudıqlardan suwlandırıw esabına ózlestirilgen maydanlardaǵı kishi kól átirapında qamıszar hám de putalıqlar payda bolıp atır. Nátiyjede jańa bir ekoturizm payda bolıp, jabayı haywanlar hám de qustı ózine qosıwǵa, olar otırıqshılasıp ın qoyıwına hám kóbeyiwine shárayat jaratılıp atır. Áhmiyetlisi, áne sol umtılıw-háreketler házirden nátiyjesin bere basladı, yaǵnıy aymaqta túlki, qoyan, shaǵal, sayǵaq, qulan hám de jalǵızaq sıyaqlı túrli haywanlar suńqar, flamingo hám aq quslar sezilerli dárejede kóbeydi.Ulıwma, Aral boyı regionındegi jaǵdaydı ońlawǵa qaratılǵan jumıslar barǵan sayın keńeyip barıp atır. Prezidentimizdiń ǵayratı menen qabıl etilgen arnawlı rezolyutsiya bolsa buǵan baylanıslıǵı islerdi taǵı da tezlestiriwge, dúnya jámiyetshiliginiń bul baǵdardaǵı ámeliy háreketlerin kúsheytiw hám birlestiriwge, sońında bolsa region ómirin bir payıtlarda bolǵanı sıyaqlı bir halǵa keltiriwge xızmet etedi. Sebebi,Aral mashqalası — dúnya mashqalası. Sonday eken, onı birge sheshe alamiz, birgelikte háreket qılsaq, álbette, oǵan sheshim tabamız³⁴.
1850-jılda Rossiya buyırtpası tiykarında Shvetsiyada qurılǵan paroxod Aral teńizine túsirilgen. 1965-jılǵa shekem Aralsk, Moynaq, Xójeli, Charjaw ortasında jolawshı hám júk tasıwshı paroxodlar qatnaǵan. XX ásir ortalarında Aral boyında 10 balıq zavodı hám balıq konservalaw kombinatı islep turǵan, Aral teńizinen jılına 450 mıń tsentner balıq awlanǵan. 1981-jılda Ámiwdáryada keme hám paroxod reysi toqtatılǵan. Aral teńiziniń 100 km den kóbirek tereńlikke sheginiwi nátiyjesinde kemeler qurǵaqlay qum ústinde qalıp ketti. XX ásir ortalarında Aral boyında omırtqalı haywanlardıń 178 túri, ósimliklerdiń 1200 túri anıqlanǵan³⁵.
Aral teńizi bul insaniyat baxıtsızlıǵı bolıp tabıladı. Házirgi kúnde Aral mashqalasi jer júzindegi eń zárúrli ekologiyalıq máselelerden biri esaplanıp, házirde onıń sheshimi xalıq aralıq shólkemler hám ilimpazlar tárepinen qıdırılıp atır. Ókiniw menen aytamız onıń sheshimi elege shekem sheshilmedi. Onıń bul jaǵdayǵa kelip qalıwına tiykarlanıp, jaqın ótken zamanda onıń átirapında júz bergen taza suwdı ádilsiz isletiw sıyaqlı oylamastan etilgen háreketler sebep boldı, desek hesh aljaspaymız. Aral teńizi burınǵı sovet birlespesi húkimeti tárepinen ayawsız tárizde “talandı” desek tuwrı.Bul burınǵı birlespe dáwirindegi basqarıw daǵı hám ádilsız jobalardı ámelge asırıwdaǵı islerdiń ayqın úlgisi bolıp tabıladı. Tábiyatta hámme zatlar, hádiyseler, processler bir biri menen óz-ara baylanıslı shınjır bolıp tabıladı. Tábiyat óz ústinen húkimranlıq etiwin hesh keshirmeydi. Tábiyaat shınjırınıń bir buwını uzilse,qayta tiklep bolmaytuǵın aqıbetlerge alıp keliwin joqarıda atap aytqan barlıq pikirlerimizde kórdińiz. Tábiyat menen uyqaslıqta jasawımızdı hesh qashan umıtpawımız, ondaǵı barlıq: materiallıq hám materiallıq jemislerdiń qádirine jetiwimiz kerek. Tiykarınan insanlar qandayda bir bir jemisti sol ńárse ózleri ushın paydalı ekenligin bilgenlerinen sońǵana qadirine jetediler. Aral teńizi de tap sol aytqan pikirimızge mısal bola aladı³⁶.
Araldı qutqarıwǵa arnalǵan júzlegen abıraylı keńesler bolıp atır, júzlegen joybarlar islep shıǵıldı, Araldı qutqarıwǵa mólsherlengen bir neshe shólkemler dúzildi, aqıbette million-millionlap aqshalar sarıplanıp atır. San-sansız oy-pikirler, usınıslar bolıp atır, biraq Araldıń dárti kúnnen-kúnge salmaqlasıp, teńiz suwı qurıǵan maydanlarda qum sahralar kólemi saat sayin kóbeymekte.