Jumamuratov Muxammettiń

• Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

• Biologiya fakulteti
• Ekologiya hám topıraqtanıw kafedrası
• 5630100 – Ekologiya hám qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw tálim baǵdarınıń 4 – kurs talabası
• Jumamuratov Muxammettiń

• PITKERIW QÁNIGELIK JUMISÍ
• Tema: Qaraqalpaqstanda suw resurslarınıń házirgi jaǵdayı
• hám onı bahalaw

• Ilimiy basshı: b.i.k., doc. Uteniyazov A.

• Nókis – 2021 jıl

KIRISIW

• Jumıstıń aktuallıǵı. Házirgi kúnde insan jámiyet - tábiyat qatnasıqlarınıń keskinlesken waqıtta xalıqtı hám óndiristi suw menen támiyinlew, suw resusrlarınan aqılǵa uǵpas paydalanıw, suw qorların saqlaw, pataslanıwlardıń aldın alıw, ásirese halıqtı ishimlik awız suwı menen támiyinlew hám ilimiy tiykarların islep shıǵıw olardıń negizinde shara-ilájlardı alıp barıw áhmiyetli wazıypalardan biri esaplanadı.
• Qaraqalpaqstan Respublikası geografiyalıq jaylasqan ornı boyınsha shóller zonasın iyelep agrar el esaplanadı, bul aymaqta ásirese delta bóliminde awıl-xojalıǵı eginlerin jetistiriw Ámiwdárya suwı menen tıǵız baylanıslı. Suwǵarılıp egiletuǵın zonada antropogen tásirler nátiyjesinde úlken ózgerisler júzege kelmekte.
• Ózbekstan Respublikasın jánede rawajlandırıw boyınsha Háreketler strategiyasındaǵı “global ıqlım ózgerisleri hám Aral teńizi apatshılıǵınıń keri tásirlerin jaqsılaw boyınsha sistemalı ilájlar” tiykarında qubla Aral boyında biologiyalıq kóp túrliligin inventarizatsiyalaw, joq bolıp ketiw qáwpi bolǵan túrlerin saqlap qalıw hám toǵay ekosistemasın qayta tiklep, maydanların keńeytiw, sonday aq qala hám awıl xalqın taza ishimlik suw menen támiyinlew, ishimlik suw sapasın jaqsılaw barısındaǵı ilimiy-izertlew jumısları ayrıqsha áhmiyetke iye.

• Jumıstıń tiykarǵı máqseti - Qaraqalpaqstan Respublikası suw qorlarınıń jaǵdayın ekologiyalıq kórsetkishler arqalı bahalawdan ibarat.
• Jumıstıń wazıypaları:
•  Qaraqalpaqstan Respublikası suw resurslarına sıpatlama, jer ústi hám jer astı suwlarına sıpatlama;
•  Qaraqalpaqstan Respublikası suw qorlarınıń jaǵdayın ekologiyalıq kórsetkishler arqalı bahalaw;
•  Hár qıylı suw kategoriyaları suwlar sapasın salıstırmalı bahalaw.
• Izertlew jumısı joqarıda aytıp ótilgen mashqalalardı sheshiwde bir qatar usınıs hám ilimiy tiykarlamalardı talap etedi.
• Joqarıdaǵılardan kelip shıǵıp, bul jumısınıń izertlew obekti Qaraqalpaqstan Respublikasınıń jer ústi hám jer astı suwlarına sıpatlama beriw, ekologiyalıq jaǵdaların suwlarınıń gidroximiyalıq kórsetishleri hám olarǵa baha beriwde rawajlanǵan mámleketler hám Ózbekstan Respublikası qabıl etken (1991 j) ekologiyalıq kórsetkishler (indikator) arqalı bahalawdan ibarat boldı.

• I BAP. QARAQALPAQSTAN RESPUBLIKASI SUW RESURSLARI
• Qaraqalpaqstan Respublikası Ózbekstannıń arqa-batıs bóliminde, Ámiwdárya deltasında jaylasqan. Respublikamızdıń arqasında Aral teńizi, qubla-shıǵısında Qızılqum shóli, batısında Ústirt tegisliginde, Turan oypatında jaylasqa. Respublikamızdıń shegarasınıń ulıwma uzınlıǵı 2265 km.ge barabar. Respublikamız Qazaqstan, Turkmenstan Respublikaları menen hám Ózbekstannıń Buxara, Nawayı hám Xorezm oblastalrı menen shegaralasadı. Qaraqalpaqstannıń jaylasqan koordinatası 400551 hám 450351 arqa keńliklerdiń hám 560001 hám 620241 shıǵıs boylıqtıń arqasında jaylasqan.
• Qaraqalpaqstan Respublikasınıń arqa bólimi arqa Kavkazdıń dala zonası menen, qubla bólegi bolsa Zakavkazedaǵı máńgi jasıl toǵaylar ósetuǵın ıǵallı subtropikalıq zonası menen bir geografiyalıq keńlikte jaylasqan. Biraq respublikamız dúnya okeanlarınan bir neshe mıń km uzaqta jaylasqan hám Oraylıq Aziyanıń territoriyasında bolǵanlıqtan shól zonası xarakterli.
• Qaraqalpaqstan Respublikasınıń jer maydanı 166,6 mıń kv km. iyeleydi. Ózbekstan jer maydanınıń 37%-in iyeleydi.
• Respublikamız xalqı 1898,3 mıń adam. Tıǵızlıǵı 9,6 adam (01.01.2020 j.).
• Administrativlik jaqtan Qaraqalpaqstan Respublikası 15 rayon hám Nóis hám Taqıyatas qalalarına bólinedi. Nókis qalası Respublikamız paytaxtı. Házirgi kúnde Nókis qalası xalqı 319800 adam.

• 1.1. Jer ústi suwlarına sıpatlama
• Qaraqalpaqstannıń jer ústi suwlarınıń birden-bir suw deregi Ámiwdárya esaplanadı. Dárya Pamir tawlarınan baslanadı. Sonlıqtan, Ámiwdárya regionındaǵı barlıq suwlardıń rejimine tikkeley tásir jasaydı hám respublikanıń barlıq xalıq-xojalıǵı kompleksiniń rawajlanıw dárejesinde belgileydi. Dáryanıń tiykarǵı salaları Vaxsh, Pyandj, Surxandárya dáryaları esaplanadı. Vaxsh hám Pyandj Ámiwdárya jıllıq suw sarpınıń 80-82% beredi. Dárya qar hám muzlıqlardan toyınadı. Ámiwdárya suw sarpı kóbinese ósimlikler hám eginlerdiń vegetatsiya dáwirine tuwra keledi hám olardıń suwǵa bolǵan talabın 5-6 ay dawamında támiyinlep turadı. Ámiwdárya bir neshe mámleketler territoriyasınan aǵıp ótedi. Aral teńizi basseyinindegi suwlar Oraylıq Aziya mámleketleri tárepinen birgelikte isletiledi. Ámiwdárya taw kóllerindegi suw zapasları 46 km3 tuwra keledi. Tegisliktegi kóller suw kólemi (Aral teńizin esapqa almaǵanda) 70 km3 ge teń. Gissar-Alay tawlarındaǵı muzlıqlar suwı 88 km3, Pamir, Alaydaǵı 465 km3 ǵa teń (Gidrogeologicheskaya i ekologicheskaya programma. YuNESKO, 2000.).
• Ámiwdáryanıń ortasha suw sarpı 78,5 km3 tı quraydı. Bul suwdıń 43-52 km3 bólegi xalıq-aralıq kelisimge muwapıq Ózbekstanǵa ajıratılǵan. Aral teńizi basseyninde jıynalatuǵın suwdıń muǵdarı 117,7 km3 ǵa teń. Sonıń 108,4 km3 muǵdarı suwǵarıwǵa sarp boladı.
• Ámiwdárya suwınıń qáliplesiwi yamasa toplanıwı Oraylıq Aziya mámleketleri boyınsha tómendegishe bólistirilgen. Tájikstan 63%, Awǵanıstan 29%, Ózbekstan 6%, Qırǵızstan 2%, Turkmenstan 10,0%.