Jumamuratov Muxammettiń

1-keste Qaraqalpaqstan Respublikasi ko’llerine sipatlama

Ko’ller	Ko’lemi (gektar)	Teren’ligi (metr)
Qarateren’	800-10000	3-11,0
Ata ko’l	600-800	0,6-6,5
shomay	300-800	0,7-6,0
Mawdın’ ko’li	500-2500	0,7-7,2
Dawıtko’l	1700-7000	0,7-6,0
Ko’kshiyel	280-400	0,8-4,7
Tasshiyesh	170-270	0,5-5,6
Sapaq	500-600	0,4-3,2
Birqulaq	350-500	0,3-3,5
Tashpen	170-270	0,3-1,9
Jekenli	100-150	0,3-1,7
Jamansay	80-500	0,7-2,0
Xojako’l	300-10000	0,5-5,5
Ko’ptin’ko’li	2000-7000	0,4-6,7
Mashan	800-1000	0,5-3,7
Jarako’l	600-1000	0,8-5,7
Turdıbay ko’l	100-150	0,3-1,5
Aqshako’l	1700-5000	0,5-23,5
Aqshanko’l	800-1200	0,7-4,5
Tamarko’l	300-700	0,3-3,7
Ayazqala	170-200	0,8-2,0
Kelteminar	2300-500	0,6-2,3
Soqqılı	400-700	1,5-3,0
Qırqqız	500-800	0,6-2,3

• 1.2. Jer astı suwlarına sıpatlama
• Ózbekstanda jer astı suwlarınıń úlken derekleri bar bolıp,olar lar gidrolgeolog hám gidrolog alımlar tárepinen keń úyrenilgen. Keyingi jılları suw tamtarıslıǵı sebepli jergilikli xalıqlar arasında nasoslar járdeminde qudıqlardan suw alıw hám onnan hár kıylı maqsetlerde suwlarınan paydalınılmaqta.
• Suw resursların qorǵaw boyınsha inspektsiyasınıń maǵlıwmatına qaraǵanda Qaraqalpaqstan territoriyasında 960 artezian skvajinası bar (Kamalov, 1999, Umarov h.t.b., 2005, Chembarisov h.t.b., 2006).
• Olarda suwdıń jer betine shıǵıwın retlestirip turatuǵın úskenelerdiń bolmawı sebebinen, suw mudamı atlıǵıp shıǵıp turadı. Geyparalarınan suwdıń shıǵıw mólsheri sekundına 25 litr, minutına 1500 litr. Sonda saatta, bir sutkada, ayına, jılına, qanshama suw shıǵadı? Al, artezian skvajinaları arqalı atlıǵıp shıǵıp turǵan suwlar 7-10 jıldan beri dawam etip tur. Bulardıń hár qaysısınıń shıǵıp turǵan jerinde, artezian suwlarınıń bir jerge jıynalıwınan hár biriniń maydanı 3-10 gektar, tereńligi 0,3-2,7 m bolǵan bir neshe jaylımlar bar. Bular bir-biri menen kishkentay sayız jıralar arqalı tutasıp, ózinshe bir kól jaylımların payda etken. Bularǵa jawınnıń, qardıń suwları da sarqıp aǵıp qosıladı.
• Bunday kóllerdiń basqa kóllerge qaraǵanda ayırmashılıǵı, olardıń jer astınan óz-ózinen kóterilip shıqqan izey suwlar menen yamasa suwǵarıw kanalları, kollektorlar hám Ámiwdárya menen baylanısınıń joqlıǵında, sonlıqtan bulardıń qáddiniń bir jıl dawamında saqlanıwı jer astınan atlıǵıp shıqqan artezian suwınıń mólsherine baylanıslı.

1-su’wret. Jer asti grunt suwlarinan paydalaniwdi ekologo-ekonomikaliq bahalaw

• Grunt suwların pataslawshı birikpeler kontsentratsiyaların bah’alaw

• Qala maydanları gidrogeologiyalıq-meliorativlik jag’dayın bah’alaw

• Drenajdan aldıng’ı h’a’m keyingi sotsial jag’daylardı esapqa alıw

• PAYDALI TA’REPLERİ:
• - qala azadalıg’ı;
• - adamlar salamatlıg’ı;
• - ko’gallandırıwda suw menen ta’miyinleniwi;
• - transportlardı juwıw maqsetlerinde suw menen ta’miyinleniwi;
• ZIYaNLI TA’REPLERİ:
• -qurılmalardın’ qımbatqa tu’siwi;
• -drenaj sistemalarının’ tıg’ılıp qalıwları;
• -suw sapasının’ anaw yaki mınaw maqsetke juwap bermewi.

• II BAP. JUMISTIŃ MATERIALI HÁM İZERTLEW USILLIRI
• 2.1. Materiallar hám izertlew ornı
• Keyingi jıllardaǵı Qaraqalpaqstan Respublikası, ásirese Ámiwdáryanıń tómengi jaǵalawlarındaǵı ekologiyalıq keskinlesiw, suw resurslarınan únemsiz paydalanıw aqıbetleri nátiyjesinde, bul jerdegi suw resursları haqqında maǵlıwmatlardı kóplegen ilim izertlew hám basqada shólkem, kárxanalar tárepinen izertlenip kelinbekte. Bulardan Ózbekstan İlimler akademiyasına qaraslı Suw mashqalaları institutı, Botanika, Zoologiya institutların, Ózbekstan Respublikası Tábiyattı qorǵaw boyınsha komiteti labaratoriyaları, Boshgidrometeorolgiyalıq institutı laboratoriyaları xızmetkerleri h.t.b. atap ótsek boladı. Bul ilim izertlew institutları hám kárxanalarınan basqa ayırım Mámleketlik hám jámiyetelik shólkemler, shet elli alımlar hám bul suw saqlaǵısh haqqında tiyisli bolǵan izertlew maǵlıwmatların toplaw jumısların alıp barmaqta.
• İzertlew orınımız Qaraqalpaqstan Respublikası aymaǵı jer ústi suwları - Ámiwdárya, onıń ańǵarınan suw alatuǵın iri swǵarma kanalları, kóller sonday-aq ishimlik ushın paydalanıtuǵın vodovod suwları hem jer astı suwları - skvajina, qudıq, baspa kran suwları izertlew orınımız hem materialımızdıń tiykarında boldı.

• 2.2. Izertlew usılları
• Jumıs tiykarınan 2020-2021 jılları instrumental-analitik usıllar tiykarında ásirese suw ortalıǵınıń sapasın bahalawda Ózbekstan Respublikasında tastıyıqlanǵan sanitariya-gigienik izertlewleri normativlik qaǵıydaları tiykarında úyreniledi
• Tiykarınan tómendegi uslıblıq qollanbalar tiykarında analizler hám dala izertlewleri alıp barıldı. GOST 17.1.5.04.-81. Oxrana prirodı. Gidrosfera. 1980, GOST 2874-82., Guseva T.V., Tarasov V.V.,1993, Lvovich M.İ., 1986, Posobie po monitoringu kachestva vodı v stranax Tsentralnoy Azii i Kazaxstane, 1995, Rukovodstvo po metodam gidrobiologicheskogo analiza poverxnostnıx vod i donnıx otlojenii.
• Suw úlgileri tiykarınan ulıwma qabıl etilgen metodikalıq kórsetpeler tiykarında hám Qaraqalpaqstan Respublikası ekologiyalıq jaǵdayları boyınsha toplanǵan hám járiyalanǵan ilimiy jumıslardı talıqlandı. Kópshilik tájiriybelik jumısları laboratoriyalıq jaǵdayda ÓzR İA Qaraqalpaqstan bólimi Tábiyiy pánler ilim izertlew institutı laboratoriyalarında qániygeler menen birgelikte alıp barıldı. Ximiyalıq analizler islew ushın bul ilim izertlew institutlarında mikroskop, spektrofotometr, analitik tárezi, konduktometr, rN metr h.t.b. ásbap-úskenelerden paydalanıldı. Bul pitkeriwshilik jumısta alıp kelingen úlgiler sapa kórsetkishleri laboratoriyalıq jaǵdaylarda hár qıylı usıllar tiykarında anıqlawlardı úyrendik. Suw sapasın tiykarınan fizikalıq, gidroximiyalıq, gidrobiologiyalıq h.t.b. usıllar menen anıqlanadı. Fizikalıq aspab úskeneler termometr, Disk Sekki, fotokolorimetr, spektrofometr, gazoxromotograf, mikroskop h.t.b.

• III-BAP. QARAQALPAQSTAN RESPUBLIKASI SUW QORLARINIŃ JAǴDAYIN EKOLOGIYALIQ INDIKATORLAR ARQALI BAHALAW
• Ekologiyalıq indikator bul – ekologiyalıq sistemalarda ózgeris (protsess) hám qublıslardı anıqlaw yamasa bahalaw klassifikatsiyaları, sol sistemalarǵa ózgerislerdi sanlıq yamasa sapalıq bahalawda sol sistemalarǵa tán belgi hem qásiyetleri jıyındısı.
• Eń tiykarǵı belgilerinen biri indikatorlar ózgeris yamasa qublıslardıń óz shegeralarınan shıǵıp baratırǵan qásiyetlerin tolıq sáwlelendiriwinde.
• Ekologiyalıq indikatorlar kriteriyaları bir neshshe tipte bolıwı múmkin.
• Házirgi waqıtta dúnya júzinde turaqlı rawajlanıw indikatorların hem kriteriyaların islep shıǵıw jedellik penen ámelge asırılmaqta. Bul boyınsha birqansha jetekshi xalıqaralıq shólkemler BMSh, Dúnya júzlik banki, Ekonomikalıq birge islesiw hám rawajlanıw boyınsha mámleketler shólkemi (OESR), Evropa komissisı, Qorshaǵan ortalıq mashqalaları boyınsha ilimi komitet (SCOPE) h.t.b. (www.eolss.net., Indicators of Sustainable Development, UN Depart.1994).
• Bul mashqala menen xalıqaralıq konferentsiyalar, seminearlar hám simpoziumlar ótkerilmekte.
• Sonday da bolsa turaqlı rawajlanıw indikatorları tolıq islenip bolındı dep aytıwǵa ele erte, biraq hár qıylı masshtabdaǵı sistemalar indikatorları haqqında usınıslar bar. Bular tiykarınan globallıq, regionallıq, milliy, jergilikli, tarawlıq, xátteki ayrım elatlı punktler hem kárxanalar ushın indikatorlar usın etilgen.