3-ma’ruza: Haroratni o’lchash. Reja

Termoelektr materiallar va termoelektr o‘zgartkichlar. Turli o‘tkazgichlarning 
ixtiyoriy jufti termoelektr o‘zgartkichni tashkil etishi mumkin, ammo har bir juftlik ham 

---

amalda qo’llash uchun yarayvermaydi. Zamonaviy o’lchash texnikasi termoelektr 
o‘tkazgichlar tayyorlanadigan materiallarga ko‘pdan ko‘p talablar qo‘yadi, ammo bu 
talablarni juda kam sonli materiallargina qondiradi. Asosiy talablar quyidagilardan iborat: 
yuqori haroratlar ta’siriga chidamlilik, TEYK ning vaqt bo‘yicha o‘zgarmasligi, uning
iloji boricha katta qiymatga ega bo’lishi va haroratga bir qiymatli bog’liqligi, qarshilik 
harorat koeffitsiyentining katta bo’lmasligi va katta elektr o‘tkazuvchanlik.
Standart termoelektr termometrlar 
Musbat termoelektrod 95% volframdan va 5% reniydan yoki 90% volframdan va 
10% reniydan tashkil topgan qotishma, manfiy elektrod 80% volframdan va 20% reniydan 
tashkil topgan qotishma. 
Sanoatda termoelektr o‘zgartkichlarning 9 turidan foydalaniladi. 2.5-rasmda ba’zi 
standart termoelektr termometrlarining EYKi bilan harorat orasidagi bog‘lanishi 
ko‘rsatilgan. TXK turidagi termojuft boshqa standart termojuftlarga qaraganda ancha katta 
TEYK hosil qila oladi. 
Termoelektr generator, termoelektr sovitgich va turli o’lchash asboblarida yarim 
o‘tkazgichli termojuftlar ishlatiladi. 
Ularning TEYKi metall va metall qotishmalaridan ishlangan oddiy termoparalar 
TEYK idan 5... 10 marta katta. Bu termojuftlarda termoelektrod materiallar sifatida ZnSB 
va CdSb qotishmalari ishlatiladi.

---

Turli muhitlar haroratini o’lchaydigan termojuftning 
sxemasi 2.6-rasmda ko‘rsatilgan. U gilof 1, qo‘zg‘almas yoki 
qo‘zg‘aluvchi shtutser 2, qo‘zg‘almas shtutser bilan naycha 6 
orqali, shtutser harakatda boiganda esa g’ilof bilan bevosita 
ulangan kallak 3 dan iborat. Qopqoqda izolatsion materialdan 
ishlangan ulagich 4 joylashgan.
Bunda termojuftni o’lchash asbobi bilan ulaydigan 
termoelektrod 5 va simlar uchun qisqichlar bor. 
Himoya giloflari, ko‘pincha, +1000°C gacha haroratlar 
uchun po’latning turli rusumlaridan tayyorlanadi. Bundan ham 
yuqoriroq 
haroratlarda 
qiyin 
eriydigan 
birikmalardan 
tayyorlangan maxsus giloflar ishlatiladi. 
Oxirgi vaqtda kabel turidagi termoelektr termometrlar keng 
tarqalmoqda. Ular bosim 40 MPa bo’lganda —50 dan + 1100°C 
gacha bo’lgan haroratlar oraligida qo’llaniladi. 
Kabel turdagi termometrlarning muhim afzalligiga ularning 
AES 
larning 
energetik 
reaktorlarida 
ishlashga 
imkon 
tug‘diradigan radiatsion chidamliligi, shuningdek, issiqlik 
zarblariga, tebranishga va mexanik kuchlarga nisbatan 
chidamliligining yuqoriligi kiradi. 
Termoparalarning asosiy kamchiligi sifatida ularning 
inersionligining kattaligini ko‘rsatish mumkin (5 minutdan ham 
oshadi).