3-ma’ruza: Haroratni o’lchash. Reja

Potensiometrlar. Asboblarga o’lchash aniqligyi nuqtai nazaridan qo‘yyadigan 
talablar oshganligi sababli hozir haroratni termojuft bilan o’lchashda millivoltmetrlardan 
foydalanishdagi kamchiliklardan xoli bo’lgan kompensatsion yoki potensiometrik usul 
tobora keng qo’llanilmoqda. 
Potensiometrik o’lchash usuli millivoltmetr yordamida olib boriladigan o’lchashdan 
ancha afzaldir: potensiometrning ko‘rsatishi tashqi zanjir qarshiliklarining o‘zgarishiga, 
asbob haroratiga bog’liq emas. Potensiometrda termojuft erkin uchlari haroratining 
o‘zgarishiga avtomatik ravishda tuzatish kiritiladi, shuning uchun o’lchash aniqligi yuqori 
bo’ladi.
Potensiometrik olchash usuli o’lchanayotgan termojuft TEYK ini potensiallar 
ayirmasi bilan muvozanatlashtirishga asoslangan. Bu potensiallar ayirmasi kalibrlangan 
qarshilikda yordamchi tok manbayidan hosil bo‘ladi. Potensiallar ayirmasi termojuft 
TEYK ning teskari ishorali qiymatiga teng. 
Harorat yoki TEYK ni o‘lchash uchun qo‘llaniladigan, qo‘l bilan 
muvozanatlashtiriladigan potensiometrning prinsipial sxemasi 2.9-rasmda ko‘rsatiIgan. 
Tok yordamchi E manbadan zanjirga o‘tadi. Bu zanjirning b va с nuqtalari o‘rtasida 
Rr o‘zgaruvchan qarshilik — reoxord ulangan. Reoxord L uzunlikdagi kalibrlangan 
simdan iborat. b nuqta va oraliqdagi reoxordning sirpanuvchi kontaktli sirpang‘ichi 
joylashgan har qanday d nuqta o‘rtasidagi potensiallar ayirmasi Rbd qarshilikka to‘g‘ri 
mutanosib bo’ladi. Ketma-ket ulangan termojuft bilan almashlab ulagich P orqali sezgir 
nol indikator NI ulanadi, termojuft zanjirida tok borligi shu indikator orqali aniqlanadi. 
Termojuftning toki Rhd tarmoqda yordamchi manba toki bilan bir yo‘nalishda yuradigan 
qilib ulanadi. TEYK ni o’lchash uchun reoxord sirpangichi nol indikator strelkasini nolni 
ko‘rsatguncha suradi. 
QARSHILIK TERMOMETRLARI 
Haroratni qarshilik termometrlari bilan o‘lchash harorat o‘zgarishi bilan 
o‘tkazgich hamda yarimo‘tkazgichlar elektr qarshiligining o‘zgarish xususiyatiga
asoslangan. Demak, o‘tkazgich yoki yarimo‘tkazgichning elektr qarshiligi uning
harorati funksiyasidan iborat, ya’ni R=f(t). Bu funksiyaning ko‘rinishi termometr
qarshiligi materialining xossalariga bog’liq. Ko‘pchilik toza metallarning elektr
qarshiligi harorat ko‘tarilishi bilan ortadi, metall oksidlari (yarimo‘tkazgichlar) ning
qarshiligi esa kamayadi. Qarshilik termometrlarini tayyorlashda quyidagi talablarga 
javob beruvchi toza metallar qo’llaniladi: 
1) o’lchanayotgan muhitda metall oksidlanmasligi va kimyoviy tarkibi 
o‘zgarmasligi kerak; 
2 ) metallning haroratga qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va 
barqarorlashgan bo’lishi lozim; 
3) qarshilik harorat o‘zgarishi bilan to‘g‘ri yoki ravon egri chiziq bo‘yicha,
keskin chetga chiqishlarsiz va gisterezis holatlarisiz o‘zgarishi kerak; 
4) solishtirma elektr qarshilik yetarlicha katta bo’lishi kerak. Ma’lum haroratlar 
oraligida yuqoridagi talablarga platina, mis, nikel, temir, volfram kabi metallar javob
beradi. 

---

Harorat o ‘zgarishi bilan elektr qarshiligining o ‘zgarishini xarakterlovchi 
parametr - elektr qarshilikning harorat koeffitsiyenti deyiladi. Harorat koeffitsiyenti
haroratga bog’liq bo’lgan metallar uchun faqat haroratning har bir qiymati uchun
aniqlanishi mumkin: 
bu yerda: va Rt — 0 va f С haroratdagi qarshiliklar. 
Temperatura koeffitsiyenti “O' yoki °K~l larda ifodalanadi. Ko‘pgina sof 
metallar uchun harorat koeffitsiyenti 0,0035 ... — 0,065 K_1 chegaralarda yotadi.
Yarimo‘tkazgichli metallar uchun harorat koeffitsiyenti manfiy va metallarnikidan bir
tartibga ko‘p (0,01 ... 0,015 K-1) bo’ladi. 
Hozir qarshilik termometrlarini tayyorlash uchun mis, platina, nikel va temirdan
foydalaniladi. 
Mis oksidianishi tufayli u ko‘pi bilan 200°C bo’lgan haroratlarni o’lchashda 
qo’llaniladi. Misning kamchiliklariga uning solishtirma qarshiligining kamligini kiritsa 
bo’liadi: a = 1 7 - 1 0 ' 7 Omm. Solishtirma qarshilik termometming o’lchamiga ta’sir 
etadi: solishtirma qarshilik qancha kam bo’lsa, sim shuncha ko‘p kerak bo’ladi, shuning 
uchun termometr o’lchami shuncha katta boiadi. 
Misdan tayyorlangan qarshilik termometrlari - 200 dan + 200°C gacha haroratlarni 
uzoq vaqt davomida o’lchashda qo’llaniladi. Nominal qarshiliklar 0°C da 10, 50 va 100 
Om ni tashkil etadi. 
Platina — qimmatbaho material. Kimyoviy jihatdan inert va sof holda osonlik bilan 
olinadi. Platinadan tayyorlangan qarshilik termometrlari -260 dan +1100°C gacha 
haroratlarni o’lchash uchun qo’llaniladi.
Ammo bu metallar quyidagi kamchiliklarga ega: ularni sof holda olish qiyin, bu esa 
birbirini almashtira oladigan qarshilik termometrlarini tayyorlashda qiyinchilik tug‘diradi; 
temir va nikel qarshiligining haroratga bog’liqligi oddiy empirik tenglamalar bilan 
ifodalanadigan egri chiziqlardan iborat emas; nikel va temir nisbatan past haroratlarda ham 
osongina oksidlanadi. 
Bu kamchiliklar qarshilik termometrlarini tayyorlashda nikel va temir qo‘llashni 
cheklab qo‘yadi. 
Qarshilik termometrlarini (termistorlarni) tayyorlash uchun yarim o‘tkazgichlar (ba’zi 
metallarning oksidlari) ham ishlatiladi. Yarim o‘tkazgichlarning muhim afzalligi ularning 
harorat koeffitsiyentining kattaligidir. 
Termoqarshiliklar tayyorlashda titan, magniy, temir, marganes, kobalt, nikel, mis 
oksidlari yoki ba’zi metallarning (masalan, germaniy) kristallari turli aralashmalar bilan 
birgalikda qo’llaniladi. 
Haroratni o’lchashda MMT-1, MMT-4, MMT-6, KMT-1, KMT-4 turdagi 
termoqarshiliklar ishlatiladi.