3-ma’ruza: Haroratni o’lchash. Reja

 
NURLANISH PIROMETRLARI 
Yuqorida ko‘rilgan, haroratni o’lchashga mo’ljallangan barcha termometrlar 
termometrning sezgir elementi bilan o’lchanayotgan jism yoki muhit orasida bevosita 
kontakt bo’lishini taqozo etar edi. Shuning uchun, haroratni o’lchashning bunday usullari 
ba’zan kontaktli usullar deb yuritiladi. Bu usulni qoilashning yuqori chegarasi 1800—

---

2500°C. Ammo, sanoatda va tadqiqotlarda bundan yuqori haroratlarni ham o’lchashga 
to‘g‘ri keladi. Bundan tashqari, ko‘pincha o’lchanayotgan jism va muhit bilan 
termometrning bevosita kontakti mumkin bo’lmaydi. Bunday hollarda haroratni 
oichashning kontaktsiz usuli qo’llaniladi. 
Nurlanish pirometrlarining ishlash prinsipi qizdirilgan jismning issiqligi ta’sirida 
hosil bo’lgan nurlanish energiyasini o’lchashga asoslangan. 
Nurlanish pirometrlari 20 dan 6000°C gacha bo’lgan haroratlarni o’lchashda 
ishlatiladi. Issiqlik nurlanishi nurlanayotgan jism ichki energiyasining elektromagnit 
to’lqinlari tarzida tarqalish jarayonidan iborat. Bu to’lqinlar boshqa jismlar tomonidan 
yutilganda ular qaytadan issiqlik energiyasiga aylanadi. Jismlar haroratiga teng bo’lgan 
elektromagnit to’lqinlarni 0 dan 
gacha bo’lgan oraliqda tarqatadi. Qattiq va suyuq 
moddalarning ko‘pi nurlanishning uzluksiz spektriga ega, ya’ni barcha uzunliklardagi 
to’lqinlarni tarqatadi. 
Boshqa moddalar (sof metallar va gazlar) nurlanishning selektiv spektriga ega, ya’ni 
ular to’lqinlarni spektrning ma’lum chegaralaridagina tarqatadi. 
To’lqin uzunligi 
gacha bo’lgan chegara ko‘rinadigan 
spektrga mos keladi. Ko‘rinadigan spektrning har bir to’lqin uzunligi ma’lum rangga mos 
keladi. 
 MAXSUS HARORAT O‘LCHASH TERMOMETRLARI 
Qattiq jismlar sirtining haroratini o’lchash. Sirtlarning haroratini kontaktli va 
kontaktsiz usullar bilan oichash mumkin. Haroratni kontaktli termometrlar bilan 
o’lchashda, odatda ikkita muammo vujudga keladi: 
1) termometr va o’lchanayotgan sirt haroratlarining tengligini ta’minlash;
2) termometr bilan o’lchash joyida haroratning yoki sirtning harorat maydonining 
buzib ko‘rsatilishini yo'qotish. 
Termometr va o’lchanayotgan sirt haroratlarining tengligini ta’minlash uchun 
o’lchash obyekti sirtidan termometrga issiqlik o‘tishining eng yaxshi sharoitlarini yaratish 
lozim. Yaxshi issiqlik kontaktini ta’minlash uchun maxsus tayyorlangan termometrni 
sirtga yelimlash, kavsharlash yoki payvandlash maqsadga muvofiq. 
O’lchash obyekti sirtining harorati yoki harorat maydonining buzilishiga 
termometrning o’lchanayotgan sirtga qo‘shimcha issiqlik olib kelishi yoki olib ketishi 
sabab bo’lib, ishlagan vaqtida yuz beradi. Shuning uchun, sirt haroratini o’lchash joyida 
qo‘shimcha issiqlik almashish bo’lmaydigan sharoitlar yaratish kerak. Ba’zan termometr 
orqali issiqlik almashishidan qochish mumkin bo’lmaganda, shu issiqlik almashishni 
harorat o’lchanadigan joydan boshqa joyga ko‘chirishga harakat qilinadi.
Sirt haroratini, masalan, quvur haroratini uzluksiz o‘lchash uchun termometrni sirtga 
maxsus qisqich bilan taqab qo‘yiladi. Quvurning izolatsiyasi borligi o’lchash joyidan 
issiqlikni chiqib ketishi (yoki issiqlik kirib kelishi) amalda mumkin emasligini taqozo 
qiladi va shuning uchun termometr sirt haroratini buzib ko‘rsatmaydi.