3-ma’ruza: Haroratni o’lchash. Reja

KENGAYISH TERMOMETRLARI 
Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi asbob ichiga solingan termometrik 
suyuqlikning hajmi harorat ko‘tarilishi yoki pasayishida o‘zgarishiga asoslangan. 
Suyuqlikli termometrlar - 200°C dan +750°C gacha oraliqdagi haroratni o‘lchash uchun 
ishlatiladi. Shisha termometrlarning ishlatilish usuli sodda, aniqligi yetarli darajada yuqori 
va arzon bo‘lganligi sababli laboratoriya va sanoatda keng tarqalgan. Shisha 
termometrlarning suyuqligi sifatida simob, toluol, etil spirti (etanol), kerosin, petroley 
efiri, pentan va boshqalar ishlatiladi. Ularning qo’llanish chegaralari 2.2-jadvalda 
keltirilgan. 
2.2-jadval. 
Termometrlarga solinadigan suyuqliklarning qo‘llanish chegaralari 
 
Suyuqlikli termometrlar orasida eng ko‘p tarqalgani simobli termometrlardir. 
Simob kengayish koeffitsiyentining kichikligi termometriya nuqtayi nazaridan uning 
kamchiligi hisoblanadi. Suyuqlikning issiqlikdan kengayishi hajmiy kengayish 
koeffitsiyenti bilan xarakterlanadi. Bu koeffitsiyent quyidagi tenglama orqali aniqlanadi: 
bu yerda: V va Vt2 — suyuqlikning t1 va t2 haroratlardagi hajmi; Vo — shu 
suyuqlikning 0°C dagi hajmi. 
3 koeffitsiyent qancha katta bo’lsa, hajmiy kengayish haroratining ГС ga o‘zgarishi 
shuncha katta bo’ladi. Termometrlarda hajmiy kengayish harorat koeffitsiyenti yuqori 
bo’lgan suyuqliklardan foydalanish masadga muvofiq. 
O’lchashning maqsadi va chegarasiga qarab, termometrlar kengayish koeffitsiyenti 
kichik bo’lgan turli rusumli shishalardan tayyorlanadi. Texnikada qo’llaniladigan 
suyuqlikli shisha termometrlar quyidagi xillarga bo’linadi: 
1. Ko‘rsatishlariga tuzatish kiritilmaydigan termometrlar (keng miqyosda 
qo’llaniladigan termometrlar): a) simobli termometrlar (—35 dan +750°C gacha); b) 
organik suyuqlikli termometrlar (—200 dan +200°C gacha). 2. Ko‘rsatishlariga tuzatish 
kiritiladigan termometrlar: a) aniqlik darajasi yuqori simobli termometrlar (—35 dan + 
600°C gacha); b) aniq o’lchovlarga mo’ljallangan simobli termometrlar (0 dan + 500°C 
gacha); c) organik suyuqlikli termometrlar (—80 dan +100°C gacha). 
Tuzilishlarining xilma-xilligiga qaramay, barcha suyuqlikli termometrlar ikki asosiy 
turning biriga: tayoqcha shaklidagi yoki shkalasi ichiga o‘rnatilgan termometrlar turiga 

---

tegishli bo’ladi. Tayoqcha shaklidagi termometr qalin devorli, tashqi diametri 6...8 mm 
gacha qilib tayyorlangan kapillar naychadan iborat. Naychaning pastki qismi suyuqlik 
saqlanadigan rezervuar hosil qiladi. Ularning shkalasi bevosita kapillarning sirtida 
darajalanadi. 
Vazifasi va qo’llanish sohasiga ko‘ra, suyuqlikli termometrlar, odatda, laboratoriya 
termometrlari, umumsanoat va maxsus vazifalarni bajaruvchi texnik termometrlar, qishloq 
xo‘jaligi uchun mo’ljallangan termometrlar, metrologik, maishiy termometrlarga bo’linadi. 
Suyuqlikli shisha termometrlarning kamchiligiga shkala bo‘yicha hisoblash 
noqulayligi, ko‘rsatishlarni qayd qilib, ularni masofaga uzatib bo’lmasligi, issiqlik 
inersiyasining kattaligi (ko‘rsatishlarning kechikishi) va asboblarning mexanik nuqtayi 
nazardan mustahkam emasligi kiradi.