3-ma’ruza: Leksikologiyaning obyekti, predmeti va vazifalari. Reja

Graduonimiya. Lug‘aviy birliklar o‘zaro ma’noviy munosabatiga ko‘ra ma’lum bir darajalanish qatorini hosil etishi fanga qadimdan ma’lum va uning eng yorqin namunasi - [o‘rta] so‘zini o‘z ichiga olgan so‘zlar qatori. Masalan:
[Katta]-[o‘rta]-[kichik]
[Yosh]-[o‘rta]-[qari]
[Uzoq]-[o‘rta]-[yaqin]
[Baland] –[o‘rta]-[past]
[Uzun]-[o‘rta]-[qisqa].
Ma’lumki [o‘rta] so‘zi bilan ifodalangan belgi-xususiyat tom ma’noda o‘rtalik, oraliq, ya’ni ikki bir-biriga zid belgi oralig‘idagi holatni ko‘rsatadi. [O‘rta] leksemasi antonimlar oralig‘idan o‘rin olsa, (katta-o‘rta-kichik) darajalanishi kam seziladi. Lekin [o‘rta] leksemali birliklarni zid belgi asosida emas, ma’lum bir belgining kamayishi yoki o‘sishi asosida idrok etilsa, ma’noviy darajalanish yaqqol anglashiladi.
Darajalanish qatori a’zolari kamida uchta bo‘ladi.
Partonimiya leksemalarning ma’no guruhlarida butun-boʻlak munosa­bat­la­rining ifodalanishi. Masalan, avtomobil (butun) – kuzov (bo’lak) – motor (boʻlak) – gʻildirak (bo’lak) va b. Yana: uy (butun) – xona (bo’lak) – ay­von­ (bo’lak) – kori­dor ­ (bo’lak).­ Bularda ­avtomobil ­ (birinchi qatorda) ­va uy ­(ikkin­chi­­ qatorda) ­leksemalari bosh so’zlardir. Ayni paytda kuzov (butun) – eshik ­ (bo’lak) – yukdon (bo’lak) – oyna (boʻlak) – bamfer (bo’lak)qatorida 
kuzov ­leksemasi; xona (butun) – oyna (boʻlak) – eshik­ (bo’lak) ­qatorida ­esa xona­ leksemasi ­bosh soʻz sanaladi. 
Ma’lumki, leksemaning ma’nosida borliqdagi voqea-hodisalar­ning ­ inson ­ongi­dagi ­in’ikosi ­ifodalanadi, demak, ma’nolar tizimidagi butun-bo’lak ­munosa­bati negizida ham, aslida, borliqdagi­ ­butun-bo’lak ­munosabatlarini ­tilda –ifoda­lash­ ­­zarurati yotadi. 
Partonimiya hodisasini o’rganish lugʻat boyligi tizimining «sir»larini ochish, so’z ma’nolarini aniq va to’gri izohlash nuqtai nazardan ahamiyatlidir. 

1^ Leksikologiya – grekcha – lexsikos – «lug‘atga (so‘zga) oid», logos – «ta’limot», «fikr» elementlaridan tuzilgan.

2^ Semasiologiya – grekcha semasio – «belgi», «tamg‘a» va logos – «ta’limot» ma’nolarini bildiradi.

3^ Etimologiya – grekcha etymon – «haqiqat», logos – «ta’minot» ma’nolarini ifodalaydi.

4^ Leksikografiya – grekcha lexikos – «lug‘at» va grapho – «yozaman» degan ma’noni bildiradi.

5^ Bir ma’nolilik – monosemantizm (gr. monos – «bir», sementikos – «belgi», «ma’no») deb yuritiladi.

6^ Ko‘p ma’nolilik – «polisemantizm» (gr. poli – «ko‘p», sementikos – «belgi», «ma’no») deb yuritiladi.