3-ma’ruza: Leksikologiyaning obyekti, predmeti va vazifalari. Reja

So‘zning lug‘aviy ma’nosi. So‘zlarning borliqdagi narsa, belgi-xususiyat, harakat-holatlarni bildirishi ularning atash ma’nosi yoki lug`aviy ma`nosi hisoblanadi.
Kitob- o`quv quroli, non- yeydigan mahsulot, maktab-bilim dargohi


Grammatik ma’no deganda nima tushuniladi?
So‘zning biror so‘z turkumiga xos belgisi, so‘z birikmasi va gapdagi vazifasini ko‘rsatuvchi xususiyati grammatik ma’no deyiladi. Chunonchi, "Bolalar qiziqarli kitobni o‘qiydi" gapini olsak, "Bolalar" so‘zida 2 xil ma'no ajralib turadi:1) lug‘aviy ma'no - ya'ni bu so‘zning borliqdagi odam jinsiga mansub bo‘lgan, yosh jihatdan voyaga yetmagan shaxsni yoki voyaga yetgan kimsaning farzandi, avlodini atab kelish; 2) ko‘plik sonda, bosh kelishikda, gapda ega vazifasida kelgan turdosh ot. Bu ma’nolardan birinchisi lug‘aviy, leksik ma’no bo‘lsa, ikkinchisi grammatik umumlashgan ma’nodir. Grammatik ma’no juda ko‘p so‘z uchun bir xil, ya’ni umumiy bo‘ladi. Lug‘aviy ma’no esa har bir so‘zda alohida.
Lug‘aviy ma’noning bir necha turi mavjud. Bu turlar o‘zaro bog‘liq bo‘lgan bir necha juftlikni hosil qiladi.
1. Semema va nutqiy ma’no. Semema va nutqiy ma’no haqida so‘z yuritishdan oldin leksema tushunchasiga to‘xtalib o‘tish joiz.
Sistem yondashuvda leksik sath birligi tilshunoslikda leksema atamasi bilan nomlanadi. Leksema lisoniy birlik bo‘lsa, so‘z uning nutqiy voqelanishi, nutqiy birlik. SHuning uchun leksema barcha lisoniy birliklarga xos bo‘lgan tayyorlik, umumiylik, majburiylik kabi xossalarga, so‘z esa nutqiy birliklarning tayyor emaslik, individuallik, ixtiyoriylik belgilariga ega.
Masalan, o‘zbek tilida so‘zlashuvchilarning ongida, deylik [stol], [ona], [ruchka], [bormoq], [qizil], [o‘n] leksemalari borliqdagi biror narsa, predmet, harakat, miqdor, belgi kabini ifodalovchi ongdagi tushunchaning in`ikosi sifatidagi ma’nolari bilan tayyor holda, so‘zlovchining «buyrug‘i»ni kutgan holda turadi. So‘zlovchiga u ajdodlar tomonidan shakliy va mazmuniy yaxlitlik sifatida «meros qilib qoldirilgan». So‘zlovchi uning na shakl, na ma’no tomonini hamma uchun umumiy qilib o‘zgartira oladi. Ularni nutq jarayonida boshqa bir ma’noda qo‘llashi mumkin. Lekin til jamiyati ongida mazkur shakl bu ma’noni ifodalashga xoslanmaganligi uchun u umumiylik va barqarorlik xossasiga ega bo‘la oladi.
So‘z esa til jamiyati a’zolari ongidagi leksemaning so‘zlovchi tomonidan nutq sharoitiga mos ravishda qo‘llanilishi. Leksema so‘z sifatida voqelanganda, o‘zining bir qirrasinigina olib chiqadi. So‘zlovchi leksemani so‘z sifatida nutqqa chiqarganda, unga morfologik, sintaktik, uslubiy jihatdan ishlov beradi. So‘z so‘zlovchi tomonidan leksema asosida uning nutq maqsadiga mos ravishda tayyorlanadi. Masalan, Men qiziq, sarguzasht kitoblarni sevaman gapidagi kitoblarni so‘zini olaylik. Undagi nutqiy lug‘aviy ma’no uchun [kitob] leksemasi asos bo‘lgan. Biroq leksemaning fonetik qiyofasi (ya’ni tovushlar), morfologik belgilari (ko‘plik, tushum kelishigi), sintaktik vazifasi (so‘z kengaytiruvchisi, tobe a’zo, to‘ldiruvchi ekanligi) kabilar so‘zlovchining individual sa’y-harakati asosida yuzaga keltirildi. [kitob] leksemasi ongimizda «varaqdan tashkil topgan, muqovalangan, bosma yoki qo‘lyozma holdagi, davriy bo‘lmagan o‘quv quroli» va «yirik hajmli asarning qismi» kabi ikkita sememasi bilan tayyor va barqaror holatda turadi. Yuqoridagi gapda (nutqda) uning bir sememasi yuzaga chiqqan.
Leksema so‘zdan boyroq va kengroq. Biroq so‘z nutqda turli «begona» – bevosita leksemaga aloqador bo‘lgan lisoniy va aloqador bo‘lmagan kontekstual hodisalar bilan «boyitilgan», nutqda voqelanish uchun shakllantirilgan bo‘ladi. Leksemaning «boy»ligi «o‘ziniki»dir. So‘z esa, aytilganidek, o‘z asosidagi leksemaga tegishli bo‘lmagan boshqa nolug‘aviy omillar - fonetik, morfologik, sintaktik uslubiy mohiyatlar hamda nolisoniy hodisa zarralarini biriktirib, o‘ziga tegishli bo‘lmagan hodisalar hisobiga «boyiydi».
Leksemaning ichki, mazmuniy tomoni semema deyiladi. Semema ongda aks etgan narsa, belgi, miqdor, harakat kabi tushunchaning leksemada mujassamlashgan ko‘rinishi. Boshqacha aytganda, semema leksemaning ichki jihati.
Birorta leksemaning sememasi ikkinchi leksemaning sememasiga aynan o‘xshash bo‘lmaydi. Boshqacha aytganda, bir xil sememaga ega ikkita leksema yo‘q. Bunga ikkita sinonim leksemaning sememasini qiyoslash asosida amin bo‘lishimiz mumkin:
[yuz] - inson boshi old tomonining peshanadan iyakkacha bo‘lgan qismining uslubiy betaraf ifodasi.
[bet] - inson boshi old tomonining peshanadan iyakkacha bo‘lgan qismining so‘zlashuv uslubiga xos ifodasi.
Ko‘rinadiki, birinchi sememadagi «uslubiy betaraf» unsuri ikkinchi sememada, ikkinchi sememadagi «so‘zlashuv uslubiga xos» unsuri birinchi sememada yo‘q.
Agar semema aynan bo‘lib qolsa, demak, bu ular tavsifida noqislik mavjud deyishga asos bo‘ladi. Semema mukammal tavsiflanganda, bu tavsifdanoq ushbu tilni eng nozik jihatlarigacha puxta bilgan kishi so‘z qaysi leksema haqida ketayotganligini ravshan anglaydi.
Har qanday butunlik bo‘lakdan tashkil topganligi kabi, semema ham tarkibiy qismdan iborat bo‘ladi. Masalan, leksema butunlik sifatida nomema va sememadan tashkil topadi.
Nomema butunligini tovush hosil qiladi. Tilshunoslikda sememani tashkil etuvchi unsur sifatida sema ajratiladi. Masalan, [kitob] leksemasi ikki sememali bo‘lib, uning bir sememasi «varaqdan tashkil topgan, muqovalangan, bosma yoki qo‘lyozma holdagi davriy bo‘lmagan o‘quv vositasi» bo‘lib, u quyidagi tarkibiy qismlardan iborat:
1) “varaqlardan tashkil topgan”;
2) “o‘quv vositasi”;
3) “davriy bo‘lmagan”;
4“ bosma yoki qo‘lyozma holdagi”;
5) “muqovalangan”.
Sememada bir sema almashtirilishi bilan u butunlay boshqa sememaga aylanib ketishi mumkin. Masalan, yuqoridagi «davriy bo‘lmagan» semasini «davriy bo‘lgan» semasiga almashtirsak, u o‘z-o‘zidan [jurnal] leksemasining sememasi bÿlib qoladi.
Leksemaning semamasini aniqlashda u paradigmadoshi bilan munosabatda tekshiriladi. Deylik, [yuz] leksemasi sememasi ochilayotganda, u [bet], [aft], [chehra], [oraz], [turq], [bashara] va hokazo leksema qurshovida o‘rganiladi. [Kelmoq] leksemasi sememasini [bormoq], [ketmoq] va boshqa leksema sememalarisiz aniqlab bo‘lmaydi.
Sememaning gap, matnda namoyon bo‘ladigan ko‘rinishi nutqiy lug‘aviy ma’no deyiladi. Semema va nutqiy ma’no munosabati, albatta, boshqa lisoniy birlikda bo‘lgani kabi, dialektikaning umumiylik-xususiylik, mohiyat va hodisa, imkoniyat va voqelik, sabab va oqibat, umuman olganda, zot va tajalli dialektikasini o‘zida aks ettiradi. SHuningdek, barcha lisoniy birlik va ularning nutqiy voqelanishida kuzatilgan tayyor - tayyor emas, ijtimoiy-individual, cheklangan-cheksiz, barqaror-beqaror, takror- betakror umumnisbatli belgisi semema va nutqiy ma’no munosabatida o‘ziga xos tarzda tajallilanadi. Masalan, [yaxshi] leksemasining sememasi “umumiy ijobiy baho” bo‘lib, bu semema yaxshi qiz so‘z birikmasida odobli, yaxshi kitob so‘z birikmasida qiziqarli, yaxshi pichoq so‘z birikmasida o‘tkir, yaxshi o‘qituvchi birikmasida mahoratli degan nutqiy ma’nolar sifatida yuzaga chiqqan. [Yaxshi] leksemasining “umumiy ijobiy baho” sememasi tayyorlik, takrorlanuvchanlik, barqarorlik, ijtimoiylik belgilariga ega bo‘lsa, bu leksemaning nutqiy ma’nolari tayyor emaslik, betakrorlik, o‘tkinchilik, individuallik xususiyatiga ega. Nutqiy ma’no qanchalik cheksizlik kasb etmasin, uning asosidagi semema bittaligicha qolaveradi.