3-ma’ruza. Shaxs faoliyatining psixologik talqini

3. Mehnat faoliyati. Insoniyat o’zining mehnati tufayli ongli mavjudodga aylangan, jamiyatda mo’l-ko’lchilikni yaratgan, tabiatda esa ayrim o’zgartirishlarni amalga oshirgan, borliq to’g’risidagi ma’lumotlarni egallashga musharraf bo’lgan. Mehnat faoliyatining tarkibida mehnat, ish – harakat yotadi. Ularning har qaysisi muayyan ulushni amalga oshirish tufayli faoliyat mahsuli vujudga keladi, u moddiy yoki ma’naviy ko’rinishda bo’lishi mumkin.
Ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan kasb – kor ko’nikmalarini avlodlarga o’rgatish iyehnat faoliyati yordamida amalga oshiriladi. Kasbiy malakalarni shakllantirish, takomillashtirish, maxslot yaratish va undan maqsadga muvofiq ravishda foydalanish mehnat faoliyati orqali ro’yobga chiqariladi. Mehnat faoliyatida amaliy ko’nikmalar barqarorlashadi, nazariy fikr, g’oya, mulohaza vujudga keladi. Faoliyat bilan ong birligi mavjud bo’lganligi sababli shaxs tarkib topadi, ham axloqan, ham aqlan rivojlanadi. Mehnat faoliyati individual xususiyat kasb etsada, lekin uning mohiyati ijtimoiydir. Inson shaxsiy ehtiyojni qondirisho’ uchun mehnat qiladi, u yoki bu mahsulot ishlab chiqariladi, oqibat natijada odam ijtimoiy jamiyat farovonligi uchun o’z shaxsiy ulishini qo’shadi.
Mehnat faoliyati yashash, ehtiyojni qondirish, kelajak uchun mo’l-ko’lchilikvujudga keltirish uchun, yaratilgan mahsullarni (me’morchilik, san’at, madaniyat asarlarini) saqlash, asrash, me’ros sifatida qoldirish funksiyalarini bajaradi. Shuning uchun mehnat faoliyati 10 minglab kasbkor professiogrammasiga asoslangan holda turli shaklda tashkil qilinadi va muayyan reja, maqsadni ro’yobga chiqarish uchun har xil vaziyatlarda amalga oshiriladi.
3.4. Savol bayoni. Faoliyatning o’zlashtirilishi va malakalarnini egallash.
Biz yukorida kurib utgan harakatlarning istagan bir tomonlarini tegishli ravishda ularning motor harakat sensor xissiy va markaziy komponentlari ya’ni kismlari deb atash mumkin ishni amalga oshirishda bajaradigan ishlariga muvofik ular ishni ijro kiluvchi nazorat kiluvchi va boshqaruvchi deb belgilanishi mumkin. Odam faoliyati davomida foydalanadigan ijro qilish nazorat qilish va boshqarish yullarini mazkur faoliyatning usullari deb ataladi. Odamdagi xudi shunday maqsadga muvofik harakatlarning amalga oshirilishi va boshqarilishining kisman avtomatlashuvi malaka deb ataladi.
Ish tuzilishining shunday kisman avtomatlashuvi tufayli uzgarishi imkoniyati quyidagidan iborat.

1. 
   Harakatlarni ijro qilish usullarining uzgarishi. Bundan avval xar biri aloxida aloxida bajarilgan bir kator ayrim harakatlar bir butun harakat tarkibidagi oddiy harakatlar urtasida xech kanday tuxtab koli shva tanfuslar bo’lmaydigan bita yaxlit aktga bita murakkab harakatga kushilibketadi.
   
2. 
   Ishni bajarishda sensor ya’ni xissiy nazorat qilish usullarining uzgarishi. Ishni bajarish ustidan kilinadigan ko’rish nazorati kup jixatdan muskul kinestetik nazorat bilan almashinadi. Buning tipik misoli sifatida mashinistikaning qaramasdan mashinkada xat bosishini kursatish mumkin. Ish – amalning natijalarini nazorat qilish uchun zarur bo’lgan oriyentirni tezlik bilan farklash va ajrata olish kobiliyati rivojlanadi.
   
3. 
   Ish amalni markaziy boshqaruvchi usullarning uzgarishi. Diqqat ish-amalning usullariniidrok qilishdan ozod bo’ladiva asosan ish-amalning sharoiti xamda natijalarini odrok qilishgaqaratiladi. Ayrim xisoblash, karorga kelish va boshqa intellektualoperayiyalar tez va birlashgan xolda («intuitiv» suratda) bajarila boshlanadi. Faoliyatning barcha turi odamda tegishli kunikma va malakalar bilan amalga oshiriladi.
   

Muayyan faoliyatni muvafakkiyatli bajarish kobiliyatlarini ta’minlovchi ususllar yigindisini egallash kunikma deyiladi. Xar bir kunikma odamning uz tajribasidan avval egallab olgan malakalari sistemasi asosida yuzaga keladi va amal qiladi. Kunikmalardan ba’zi birlari kishining kunikma xosil qilishiga va malakali ishlashiga yordam beradi, boshqa birlari esa xalakit beradi, uchinchilari, uz navbatida, Yangi kunikmalarni uzgartirib yuboradi va xokazolar. Bu xodisa psixologiyada malakalarning o’zaro ta’siri deb atalgan. Kunikma tarkib topishi qiyinlashadi va sekinlashadi. Bunday paytda kunikmaning salbiy kuchishi yoki malaka interferensiyasi xosil buldi deb gapiriladi.
Masalan, rasm darsida bolalarda kalam bilan yukoridan pastga qarab harakat qilish yuli bilan tugri tik chizik chizish urgatiladi. Maqsad jixatidan bir-biriga uxshash bo’lgan ishni bajarishning bu bir-biriga zid usullari yettinchi sinf o’quvchilarida chizmachilik kunikmalarini xosil qilishda jiddiy qiyinchiliklar tugdiradi. Kunikmalarni kuchirish muammosi pedagogik psixologiyaning markaziy muammolaridan biri ekanligiga ajablanilmasa xam bo’ladi. Bilib olingan ish-amallarni Yangi masalalarga nisbatan tugri va muvafakkiyat bilan kuchira olish – Yangi turdagi faoliyatni tez va minimal xatto bilan o’qib olishdemakdir.
Malaka- bu mashq natijasida mustaxkamlangan ish harakatlarning avtomatlashgan usulidir. Malaka kuzlangan maqsadga muvofik suratda ish-harakat usullarini tanlash va amalga oshirishda bor bilimlardan xamda kunikmalardan foydalanish demakdir. «Malakka» termini orqali sub’yektdagi, ya’ni odamdagi majud bilimlar va malakalardan uning faoliyatini maqsadga muvofik boshqarishi uchun zarur bo’lgan psixik xamda Amaliy ish-harakatlarining murakkab sistemasini egallashi belgilanadi. Bular ikki turga bulinadi.