3 ma’ruza. Tabiiy ipak ishlab chiqarish texnоlоgiyasi. To’quvchilik sanоati. Iplarni qayta o’rash jarayonining maqsadi va mоhiyati. Tandani oxorlash

7.1-rasmdagi a) polotno o’rilishli to’qimanining kesimi; b) atlas o’rilishli 
to’qimaning kesimi. 
to’qima to’qilgandan so’ng gorizontal va vertikal yo’nalishda o’z shaklini 
o’zgartirgan holda keltirilgan. 
To’qimaning geometrik zichligi
 bilan texnologik zichlik orasidagi bog’liqlik 
quyidagicha bo’ladi:
𝑙
𝑇
=
100
𝑃
𝑇
, 𝑙
𝑎
=
100
𝑃
𝑎
(1) 
Bunda: P
Т
va P
a
—texnologik zichlilik. 
N.G. Novikov nazariyasiga ko’ra, iplarni to’qilishda to’lqinsimon egilishini 
polotno o’rilishi asosida ko’rib chiqamiz. 
Ipning to’qilishida egilishi. O’rilishda iplar to’lqinsimon ko’tarilib egilishi, 
to’lqin uzunligiL, yarim to’lqin uzunligi l va to’lqin balandligi h bilan 
xarakterlanadi. Tanda iplarini to’lqinsimon ko’tarilib, arqoq iplari ustidan egilib 
o’tishi , arqoq iplarini tanda iplari ustidan to’lqinsimon ko’tarilib egilib o’tishi
deyiladi. 
To’lqin uzunligiL (1-rasm) to’qimaning o’rilishiga va texnologik zichligiga 
ham bog’liq. 
48-a rasmda polotno o’rilishi uchun to’qimaning kesimi keltiril- gan. Polotno 
o’rilishidagi kesimda iplar kuchlar ta'sirida o’z shaklini o’zgartirmagan holda 
keltirilgan, 1-b rasmdagi atlas o’rilishida esa 

---

Bizga ma'lumki, to’qimani texnologik zichligi (P
Т
, P
a
,) deb, bir sm yoki 1dm 
da joylashgan iplar soniga aytiladi. 
2-rasmda to’qimaning tanda va arqoq iplari bo’yicha polotno o’rilishi uchun 
kesimlari keltirilgan. 
To’qimaning tuzilishi fazalari tandaiplari va arqoq iplari to’lqini 
balandligi
ℎ
𝑡
vah
a
ga nisbati orqali aniqlanadi. Bularning nisbati koeffitsient
𝜑
ℎ𝑡
𝜑
ℎ𝑎 
orqali belgilansa, u holda formula quyidagicha 
𝜑
ℎ𝑡
=
ℎ
𝑡
ℎ
𝑎
ko’rinishda yoki arqoq 
bo’yicha 𝜑
ℎ𝑎
=
ℎ
𝑎
ℎ
𝑡
ko’rinishda bo’ladi. 
To’qimaning fazasini quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin: 
𝜙 =
9𝜑
ℎ𝑡
+1
𝜑
ℎ𝑡
+1
. 
(2) 
To’lqin uzunliklarining nisbati koeffitsienti quyidagicha aniqlanadi: 
𝜑
ℎ𝑡
=
ℎ
𝑡
ℎ
𝑎
. 
(3) 
𝜑
ℎ
= 𝜑
ℎ𝑡
: 𝜑
ℎ𝑎
1-jadvalda N. G. Novikov tomonidan yaratilgan 
to’qimaning to’qqizta fazasini aniqlash bo’yicha 
va 
 laming koeffitsientlari 
keltirilgan. 
To’qima tuzilishi 
fazalari 
ℎ
𝑡
: ℎ
𝑎
ℎ
𝑎
: ℎ
𝑡
𝜑
ℎ
I 
0 
2 
0 
II 
0.25 
1.75 
0.143 
III 
0.5 
1.5 
0.333 
IV 
0.75 
1.25 
0.6 
V 
1 
1 
1 
VI 
1.25 
0.75 
1.666 
VII 
1.5 
0.5 
3 
VIII 
1.75 
0.25 
7 
IX 
2 
0 
∞
Rasmdan ko’rinib turibdiki, fazalar tartibi tanda va arqoq iplari bilan o’zaro 
o’rilishda vertikal yo’nalishda ma'lum masofada joylashi- shiga qarab belgilanadi. 
Birinchi va to’qqizinchi fazalarda to’qimani amalda to’qish qiyindir, boshqa hamma 
fazalarda to’qimani to’qish mumkin.Beshinchi fazada tanda va arqoq iplari bir-
biriga nisbatan vertikal yo’nalishda bir xilda egilgan bo’ladi.Agar ularning diametri, 
o’rilish turi bir xil bo’lsa, ularning o’rilishda qisqarishi ham bir xilda bo’lishi 
mumkin.Qzbekistonda to’qilayotgan avrli to’qimalar, asosan, V-VII fazalarga 
to’g’ri keladi, bunga xonatlas va sarja o’rilishdagi to’qimalar kiradi. 
7.1 -jadval