3-mavzu: Alkimyo davri. Reja

O`rta asrlarda: Alkimyoga o‘z hissasini qo‘shgan o‘rta asr alkimyogarlaridan 
birining nomi noaniqligicha qoldi: u o‘zining ishlarini, o‘zidan olti asr oldin yashagan 
arab alkimyogariJobir nomidan yozar edi. Bu “Djobir” taxminlariga ko‘ra, ispaniyalik 
bo‘lib, XIV asrda yashagan. Djobir bugungi kimyoning eng muhim birikmasi bo‘lgan - 
sulfat kislotaga birinchi bo‘lib ta’rif berdi. Shuningdek, u qanday qilib kuchli nitrat 
kislota hosil bo‘lishini yozgan. O‘sha vaqtda oldin aniqlangan kislotalarni, masalan, sirka 
kislotasini, o‘simlik yoki hayvonlardan olingan moddalardan ajratib olingan bo‘lsada, 
sulfat va kuchli nitrat kislotasini minerallardan ajratib olishar edi. 
Kuchli mineral kislotalarning kashf etilishi kimyoda erishilgan yutuqlardan eng 
muhimi bo‘lib hisoblandi. Kuchli mineral kislotalardan foydalanib, evropalik 
kimyogarlar ko‘pgina yangi reaksiyalarni amalga oshira olishdi va shuningdek, ular 
qadimgi greklar va arablar erita olmagan ayrim moddalarni erita olishdi (chunki greklar 
va arablar eng kuchli kislota sifatida sirka kislotani hisoblashgan). 
Insoniyatga mineral kislotalar oltinga nisbatan, agarda uni transmutatsiya yo‘li bilan 
olishni o‘rganishganda, ko‘proq foyda keltirar edi. Agar oltin kamyob metall bo‘lmay 
qolganda, uning qiymati yo‘qolgan bo‘lar edi. Biroq mineral kislotalarning qiymati, u 
qanchalik arzon va kamyob bo‘lsada, shunchalik oshib beraveradi. Afsus, insonning 
tabiati shunday – mineral kislotalarning kashf etilishi uning hissiyotiga hech qanday 
ta’sir ko‘rsata olmadi va u oltin izlashni davom ettirdi. 
Vaqt o‘taverdi, alkimyo esa uchinchi marta qaytadan yuzaga kela boshladi (birinchi 
marta greklarda, ikkinchi marta - arablarda). Oltin topish uchun qilingan izlanishlar 
ko‘pgina ko‘zbo‘yamachilarning ishi bo‘lib qoldi,hattoki taraqqiylashgan XVII asrda 
buyuk olimlar (masalan, Boyl va Nyuton) bu sohada yutuqqa erishishga harakat qilishga 
intilishdi. 
Va yana, xuddi Diokletian davridagidek, alkimyoni o‘rganish taqiqlab qo‘yildi. 
Bunday taqiq ikkita maqsadda edi: oltinni qiymati tushishiga yo‘l qo‘ymaslik (balki 
tasodifan transmutatsiya amalga oshsa!) va ko‘zbo‘yamachilikka qarshi qattiq kurashish 
kerak edi. 1317 yilda Ioann XXII papasi alkimyoni anafemaga sotdi va rostgo‘y 
alkimyogarlar nima bilan shug‘ullanayotganliklari haqida yanada sirli ravishda 
tushuntirishadigan bo‘lishdi. 
Biroq o‘zgarishlar shamoli Evropada allaqachon esa boshlangan edi. 1204 yilda 
Sharqiy – Rim imperiyasining poytaxti bo‘lgan Konstantinopol salibchilar (krestonosets) 
tomonidan varvarlarcha buzib tashlandi va o‘sha davrgacha saqlanib qolgan grek 
madaniyatining ko‘pgina yodgorliklari butunlay yo‘q qilindi. 1261 yilda greklar shaharni 
qaytarib olishdi, biroq uning oldingi ko‘rkidan asar ham qolmagan edi.Keyingi ikki yuz 
yillikda turk hukumdorining askarlari shaharga yaqinlashib kela boshladi va 1455 yilda 
Konstantinopol tor-mor etildi hamda butunlay turklarniki bo‘lib qoldi. Turklarning 

---

6 
bosqinlaridan qutulish maqsadida grek olimlari Evropaga qochishdi, va o‘zlari bilan olib 
kelgan bilimlari va qadimgi grek fanining an’analari Evropada ilm-fanning rivojlanishiga 
kuchli ta’sir ko‘rsatdi. Shunday qilib, Evropada buyuk kashfiyotlar va izlanishlar davri 
boshlandi.
XIII asrda magnitli kompas kashf etildi va dengizda suzish rivojlana boshladi. 
Oldiniga Afrika qirg‘oqlarini o‘rganish ishlari o‘tkazildi, 1497 yilda esa bu qit’a atrofida 
sayohatlar amalga oshirildi. Evropa, musulmon davlatlarining aralashuviga tayanmasdan, 
Hindiston va shu hududdagi boshqa davlatlar bilan savdo-sotiq olib bordi. Evropaliklar 
buyuk grek faylasuflari bilmagan ko‘pgina yangi narsalarni bilib olishdi hamda, ular 
greklar ham boshqa odamlar singari oddiy odamlar ekanligini va ular ham hatoga yo‘l 
qo‘yishi mumkinligi, shuning uchun ularning barcha qarashlarini to‘g‘ri deb hisoblash 
shart emasligini asta-sekin his qila boshlashdi. Evropaliklar o‘zlarining ustunliklarini 
kemasozlik sohasida isbot qilishdi va boshqa sohalarda ham ustunliklarini ko‘rsatishga 
urinib ko‘rinishdi.
Shu “kashfiyotlar asri” da nemis kashfiyotchisi Iogann Gutenberg (1397-1468 y. 
oxiri) birinchi matn bosadigan uskunani yaratdi. Bu uskunadagi harakatlanuvchi 
literalarni matn qilib yig‘ib, har qanday kitobni chiqarish mumkin edi. Tarixda birinchi 
marta arzon kitoblarni va etarli miqdorda chiqarish imkoniyati tug‘ildi. Birinchilar ichida 
Lukretsiyning poemasi chiqarildi, va bu poemaga ko‘ra Evropada atomistik ta’limot keng 
tarqaldi. 
1543 yilda, mualiflari o‘sha davrda mavjud bo‘lgan qarashlarni qo‘rqmasdan 
yoritgan (yozgan) 2 ta kitob nashr qilingan edi. SHu kitoblardanbirining muallifi polyak 
astronomi Nikolay Kopernik (1474-1543) edi. U, qadimgi astronomlardan farqli ravishda 
Koinotning markazi Er emas, balki Kuyoshdir, deb ta’kidlar edi. Ikkinchi kitobning 
muallifi flamandiyalikanatom Andrey Vezaliya (1514-1564) odam anatomiyasini juda 
aniq ta’riflab, aytib bergan. Uzining shaxsiy kuzatuvlariga tayangan Vezaliyaning ishlari 
qadimgi grek manbalaridan kelib chiqqan ko‘pgina qarashlarni inkor qilar edi.
Bunday grek astranomiyasi va meditsinasining bir vaqtda rad etilishi, alkimyo 
dunyosiga asta-sekin, asosan mineralogiya va meditsinada namoyon bo‘lib, yangi ilmiy 
revolyusiyaning boshlanishini bildirar edi.