3-mavzu: Alkimyo davri. Reja

Alkimyoning tugashi. 
Kimyo masalariga umuman o‘zgacha qarashlar ikkita 
zamondosh vrach – nemis Georg Bauer (1494-1555) shveysariyalik Teofrast Bombast 
fon Gogengeymning (1403-1541) ishlarida namoyon bo‘lgan.
Ko‘prog‘i, Agrikol nomi bilan (lotin tilidan tarjima qilinganda, “dehqon” degan 
ma’noni bildiradi) mashhurbo‘lgan Bauer mineralogiya va uning meditsina bilan 
bog‘lanishi mumkin bo‘lgan tomonlarini o‘rganishga qiziqdi. Bunday bog‘lanishni 
uchratish (vrach-minerolog kabi) o‘sha davr va keyingi 2 yarim yuz yillikdagi kimyo 
uchun xarakterlidir. 1556 yilda nashr qilingan “Metallurgiya haqida” (“De Re Metallice”) 
kitobida Agrikola o‘sha davrdagi konchilardan bilib olgan bilimlarini sistemaga soldi. 
Ravon (sodda, tushunarli) tilda yozilgan,shaxta uskunalarining rasmlari chiroyli 
ilovalangan bu kitob, tezda mashhur bo‘lib ketdi va bizning davrimizda ham klassik 
asarlardan biri bo‘lib hisoblanadi. Bu asar kimyoviy texnologiya bo‘yicha, 1700 yilgacha 
paydo bo‘lgan eng muhim ahamiyatga ega bo‘lgan asar hisoblanadi. Bu kitob nashr 
qilingan davrdan boshlab mineralogiya fan sifatida tan olindi.(Metallurgiya va amaliy 
kimyodan, Agrikologacha yozilgan eng noyob kitob sifatida, taxminan X asrda yashagan 
grek monaxi Teofilning asarlari hisoblanar edi). 

---

7 
Fon Gogengeym tarix sahifalariga o‘zi tanlagan Paratsels, ya’ni «Selsdan o‘tuvchi» 
degan nom bilan kirib keldi. Sels - meditsina haqida asarlar yozgan, qadimgi rim olimi 
edi. Uning asarlari o‘sha davrda katta ahamiyatga ega bo‘lgan ishlardan biri edi.
Paratsels, Ibn-Sino kabi, alkimyoning asosiy masalasi – oltin olish yo‘llarini izlash 
emas, balki dori vositalarini tayyorlash, deb hisoblar edi. Paratselsgacha, o‘simliklardan 
tayyorlangan preparatlardan dori vositalari sifatida foydalanishgan, biroq Paratsels 
minerallardan tayyorlangan dori vositalarining effekti (ta’siri) kuchliroq ekanligiga juda 
qattiq ishonar edi. Transmutatsiya g‘oyasiga negativ munosabatda bo‘lishiga qaramay, 
Paratsels eski maktab alkimyogari edi. U to‘rt unsur haqidagi qadimgi grek ta’limotini va 
uchta prinsip - element (simob, oltingugurt va tuz) haqidagi arablarning ta’limotini qabul 
qilar edi va hayot eliksirini izlar edi (hatto, uni topdim deb ta’qidlar edi). Paratsels rux 
metalini kashf qildim, deb qattiq ishonar edi, ammo rux ruda tarkibida va mis bilan 
bo‘lgan qotishmasi (latun) tarkibida qadimdan ma’lum bo‘lishiga qaramasdan, ayrim 
vaqtlarda uni, ruxning kashfiyotchisi deb ham hisoblashadi. Paratselsning ishlari uning 
o‘limidan so‘ng, hatto yarim asr o‘tgandan keyin ham tortishuvlarga sabab bo‘lar edi. 
Paratselsning izdoshlari o‘zlarining ustozining qarashlaridagi mistik mazmunni 
kuchaytirishdi va ulardan ayrimlarini hatto diniy aqidalargacha olib kelishdi, bu esa 
alkimyogarlaraniqlikva ratsionalizmga intila boshlashgan davrda yuzaga keldi.
Nemis vrachi alkimyogar Andrey Libau (1540-1616y. oxiri), lotinlashgan Libaviya 
nomi bilan mashhur bo‘lgan, 1597 yilda tarixdagi birinchi kimyo darsligi – “Alkimyo” ni 
nashr qildi.
Libaviya birinchi bo‘lib xlorid kislota, qo‘rg‘oshin to‘rt xlorid, ammoniy sulfat va 
“zar suvi” (podsho arog‘i) – nitrat va xlorid kislotalarining aralashmasini tayyorlashni 
ta’riflab bergan. Libaviy eritmani bug‘latish natijasida hosil bo‘ladigan kristallarning 
shakliga qarab, mineral moddalarni aniqlash mumkin, deb hisoblar edi. Biroq u 
Paratselsning, alkimyoning asosiy masalasi – meditsinaga xizmat qilish, degan fikriga 
qo‘shilgan bo‘lsada, shunga qaramasdan u metallar oltinga aylanishi mumkinligiga qattiq 
ishonar edi va oltin olish usulining kashf etilishi kimyo fanining gulchambari bo‘lib 
qoladi, deb hisoblar edi. Aniq va ravon tilda yozilgan o‘zining asarlarida Libaviy, 
“paratselsga tegishli”, deb atagan, noaniq nazariyalarga shiddat bilan qarshi turar edi.
1604 yilda nemis nashriyotchisi IogannT yolde, Vasiliy Valentin degan o‘rta asr 
monaxining (aniqrog‘ini aytganda, bu Tyoldening laqabi bo‘lgan bo‘lishi kerak). 
“Antimoniyning triumfal g‘ildiragi“ deb nomlangan, keng tanilgan kitobni nashr qildi.
Kimyoning yangi yo‘nalishida ko‘proq tanilgan vakillaridan nemis kimyogari 
Iogann Glauber (1604-1668 y) edi. Ixtisosligi vrach bo‘lgan bu odam, turli xildagi 
kimyoviy moddalarning olish usullarini taqqoslashtirish va qaytadan ishlab chiqish bilan 
shug‘ullanar edi. Glauber osh tuziga sulfat kislota ta’sir ettirib, xlorid kislota olish usulini 
ishlab chiqdi. Kislotalarni haydagandan keyin qolgan qoldiqni (natriy sulfat) sinchiqlab 
o‘rgangandan keyin Glauber, bu modda kuchli ich yumshatuvchi ta’sirga ega ekanligini 
aniqladi. U bu moddani “ajoyib tuz” (sal mirabile) deb atadi va uni panatsea, deyarli 
hayot eliksiri deb hisobladi. Glauberning zamondoshlari bu moddani Glauber tuzi deb 
nomlashdi va bu nom hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Glauber bu va boshqa bir qator 
tuzlarni, uning fikricha, noyob dori vositasi bo‘lgan tuzlarni tayyorlash bilan shug‘ullana 
boshladi. 

---

8 
Meditsina va minerallar haqidagi rivojlanayotgan fanlar shunchalik daromatli va 
jalb qiluvchi bo‘lib chiqdiki, oltin olish uchun cheksiz va omadsiz urinishlarga vaqt 
ketgazishga hech qanday hojat qolmadi.
Va haqiqatdan ham, XVII asrda alkimyoning ahamiyati tushib borar edi, XVIII 
asrda esa u asta-sekin biz hozir kimyo deb aytadigan fan bo‘lib qoldi. 
Nazorat savollari: 
1.Alximiya davri 
2. Alximiyaning kеlib chiqishi. 
3. Arab alximiyasi, uning eng mashhur namoyondalari va ularning kimyo sohasidagi 
ishlari. 
4. Yevropa alximiyasi va uning mashxur namoyondalari, ularning kimyo sohasidagi 
ishlari, Parasеls nazariyasi.
Asosiy аdаbiyotlаr: 
1. Toshpulatov Yu.T., Primkulov M.T., Maxmatkulova Z.X. Kimyo tarixi
(mеtodik qo`llanma). Toshkеnt. -2006y.
Qo’shimchа аdаbiyotlаr: 
1. Umarov B.B. Kimyo tarixi fanidan ma`ruza matnlari. –Buxoro: 2003.