3-Мавзу: Бошқарув социологияси тарихи ва назариялари таҳлили

3-Мавзу: Бошқарув социологияси тарихи ва назариялари таҳлили
Шарқ халқларининг ҳаётга ва ижтимоий бошқарувга бўлган социологик қарашлари моҳият эътиборига кўра, Fapб социологларининг ижтимоий ёндошувларидан фарқ қилади. Қадимги Шарқ кишиси учун ўзликни англаш, маънавий комилликка эришиш, озодлик тушунчаси моддий борликдан воз кечиш, ташқи дунё ташвишларини инкор этиш, ўзликда сокинлик топишга интилиш ҳаракатларидан иборатдир. Шарқ кишиси учун индивидуализм ҳамиша ҳалоқат, жамоада уйғунлашув эса сокинлик ва бехавотирлик омили бўлиб келган. Жамоавий хавфсизликни таъминлаш эҳтиёжи Шарқда жуда қадимги даврлардаёк давлатчилик тизимларини таркиб топтирди.
Шунингдек, Шарқда иқтисодий мураккабликлар, об-ҳаво, сув муаммоларининг кескинлиги, кишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг факат суғориш воситасида етиштирилиши, уларни сақлаш масалалари муайян марказлашган идора тизимларини таркиб топтириш ҳамда бошқариш заруратини кун тартибига чиқарган. Бу эса милоддан аввалги II минг йилликнинг ўрталаридан бошлаб Миср, Хиндистон, Месопатомия, Хитой ва Марказий Осиёда давлатчиликнинг мустаҳкам анъаналари юзага келишига сабаб бўлди. Шарқ давлатчилиги негизида ижтимоий бирлик мутлоқлаштирилар, жамиятда жамоавий яхлитлик амал қилар, алоҳида шахсларнинг ўзлигини жамоа ихтиёридан ташқарида индивидуал намоён этиши маъқўлланмас эди. Шахслараро сиёсий, иқтисодий, ахлоқий қарашлар бирлиги, қарор қабул қилинишида мутлақ якдиллик шарқона бирдамлик ва ҳамжиҳатлигининг маънавий асосини ифода этар эди.
Шарқ давлатларида худо давлат бошқаруви барқарорлигини таъминловчи образ сифатида талқин этиб келинган. Масалан, Хитойда императорни илоҳий зот, яъни осмон фарзанди сифатида, Мисрда фиръавнни худо - илоҳ тарзида, қадимги Шумер давлатида эса подшох худонинг айнан ўзи, деб ҳам талкин этиб келинган. Фиръавн ва подшохлар хукми нафакат жамиятга, балки табиатга хам таъсир эта олувчи куч сифатида тушунилган. Шу боисдан ҳам экин экиш чоғида биринчи омоч юргизиш, хосилнинг биринчи ҳосилини олиш, бирор бино қурилишида илк тош ёки ғиштнинг рамзий барака, қувват берувчи илоҳий куч сифатида подшох томонидан кўйилиши, фарзандларга исм кўйишда подшоҳнинг исмига нисбат бериш одатларининг илдизлари хукмдорларни худо билан айнан бир хил воқелик, деб англашдан туғилгандир.
Инсоният тарихида шахсларни илк дафъа худо даражасида эмас, алоҳида, етук инсонлар сифатида англовчи ёндошув Гомер, Мусо, Конфуций, Зардушт, Будда сингари буюк шахслар тарих саҳнасига чиққанидан сўнг шаклланди. (Зардуштийлик динининг асоси бўлган «Авесто» милоддан аввалги VII1 асрда яратилган бўлиб, Авесто сўзи «Упаста», яъни қонун-қоидалар, меъёрий асослар маъносини англатади. «Авесто» китобини Зардушт Спитамалик Пуришасп ўғли яратган ва ҳозир биз яшаётган ҳудудда якка худоликка асос солган.У Ахура Маздани табиатнинг яратувчиси ва бошқарувчиси сифатида талқин этади. Ахура Мазда «олий даҳоли хукмдор» деган маънони англатиб, одамларни ўзликни англаш ҳамда ўзлигига эга бўлишга ва ёвуз кучларга, ижгимоий-ахлоқий иллатларга қарши курашишга чорлаган¹. Унинг томонидан жамият салоҳиятини фаолликка ундовчи реал куч сифатида талқин этилиши ижтимоий-маънавий тараққиётда дадил кўйилган қадам бўлди. Зеро, иймон-эътиқодли инсон ҳамиша эзгулик учун курашчан бўлиши лозим. Авесто асарида ифодаланган монотеистик диний-фалсафий категориялар ва тушунчалар, дунёни рамзий талқин этиш усуллари кейинги даврларда инсоният ҳаётига кириб келган ва такомиллашган конфессияларда мустахкам ўрин олиб келган. Ундаги етти иқлим, етти қават осмон, охир замон, пулсирот, фаришта, шайтон, дев, савоб, гуноҳ дунёдаги икки қарама қарши курашувчи кучлар, эзгулик ва жаҳолат, яхшилик ва ёмонлик, ёруғлик ва зулмат тушунчалари хам шулар жумласидандир. Яхшилик ва ёмонлик ўртасидаги кураш, ижтимоий жараёнларни конфликтологик ёндошув орқали ҳал этишга уринишлар митраизм оқими шаклида Ғарбий Европа ва бутун Рим империясидан тортиб аҳамонийлар, кушонийлар ва сосонийларнинг буюк империялари амал қилган даврларда ҳам ўз таъсирини ўтказиб келди. Милоднинг III ва IV асрларига келиб, митраизмнинг қарама-қарши ғояларидан толикқан инсоният сабр-тоқат, ҳамкорлик, меҳр-муҳаббат ғояларини асос қилиб олган христианлик, кейинчалик эса ислом динларига эътиқод қила бошлади. Дархақиқат, инсоният табиатан курашга, доимий можароларга эмас, сабр-тоқатга, итоат ва ҳамкорликка, тинчликка мойилдир.
Шарқ социологияси мактабида Хитой мутафаккирларининг кенг ижтимоий қарашлари алоҳида ўрин тутади. Милоддан аввалги Цинь ва Хан даврларида Хитойда кучли марказлашган империялар таркиб топди. Бу давр учун характерли ҳол шундан иборатки, империягача бўлган даврда амал қилган «ихтилофдаги ҳукмдорлар» тарқоқ мафкураларининг Хитойни буюк давлат даражасида юксалишига хизмат килувчи янги миллий ғоя билан бирлашуви, яъни осмон образининг илоҳий рамз сифатида қабул қилиниши бўлди. Бинобарин, диний мутаассиблик ва космология ғоялари Хитой ҳукмдорларини азалдан осмоний ҳукмдор мавкеига юксалиш орзулари йўлида хизмат қилиб келар эди. Хитой ва бутун Шарқ мамлакатларига ҳос бўлган рамзлар илоҳийлигига ишониш эса космология ғоясининг кабул қилинишига туртки бўлди².
Бу расмий мафкуранинг моҳияти табиат ва жамият жараёнларига осмон феъл - атворидан келиб чиққан ҳолда ёндошиш ва баҳо беришга интилишдан иборатдир. Осмоний табиат даставвал осмон фарзанди императорга ҳос бўлиб, у жамиятда кечувчи зиддиятлар, муаммоларга ортиқча аралашмайди. Баъзида эса ижтимоий зиддиятлар ҳаддан ошган кезларда бамисоли осмоний ўт — момақалдироқ ёхуд довул сингари ана шу иҳтилофий холларга кескин зарба бериб туради. Космологик ғоялар аста-секин осмоний империянинг ҳар бир жабҳасида маълум бир рамзий белгилар тарзида ифодаланиб, расмий мулоқотлар, маросимлар ҳамда байрамларда ҳам намоён бўла бошлади.
Осмоний ҳукмдорнинг рамзий тамғасида уч горизонтал чизиқ яъни осмон, ер ва инсондан иборат моҳиятларни ифодаловчи чизиқларни, яъни ҳукмдор изнини ифодаловчи бир вертикал чизиқ кесиб ўтишини акс эттириб турарди. Хитойда Конфуций ахлоқига биноан инсон дунё тарғиботи тизимида фавқулодда ўрин тутиши, умумий дунё тақдири учун масъуллик ҳиссининг чексизлиги тарғиб этилса, космология ғоясида сиёсат ва космик ритм ўртасида муроса ўрнатилиши асосланди. Хитой сиёсати эса «инсон ўзича нима» деб эмас,. «инсон давлат учун нима» деган саволга жавоб излар эди. Инсон жамиятда факат ўз қобилиятига таяниб, қачон ундан фойдаланишлари муддатини кутиб яшашга маҳкум этилган эди. Шу боисдан ҳам Хитойда давлат жамики жараёнларни бошқарувчи куч сифатида жамиятда ҳар бир индивиднинг ижтимоий мавқеини ҳам белгилаб борувчи омил вазифасини ўтар эди. Конфуций осмоний ғоя назариясини социологик тадқиқ этган ҳолда уни маърифий буёклар билан янада ривожлантирди. Унинг нуқтаи назарига кўра, жамиятни мустахкам муносабатлар тизимига эга бўлган оилага ўхшатиш мумкин. У одамлар ўртасидаги муносабатлар тизимини беш кўринишли адолатли тенгсизликни ифода этувчи қисмларга ажратади. Улар қуйидагилар: 1) ота ва фарзанд; 2) эр ва хотин; 3) катта-кичик; 4) устоз-шогирд, 5) ҳукмдор ва фукаролараро муносабатлар тенгсизлиги. Инсон, Конфуций фикрига кўра, нима хаёлига келса шуни қилишга эмас, балки жамият томонидан белгилаб қўйилган, ижтимоий табақа моҳиятидан келиб чиқувчи мажбуриятларни бажаришга масъулдир.
Конфуций жамиятни бошқарув масаласида шундай деган эди: «Агар мени ҳукмдорлардан бирортаси жамиятни бошқарув ишига жалб этгудек бўлса, 12 ойда ишда ижобий ўзгаришлар ясаган ва уч йил мобайнида бошқарув ишини тубдан такомиллаштирган бўлур эдим³». Афсуски, Хитой ҳукмдорларидан хеч бири унинг хизматидан фойдаланишни лозим топмаган. Конфуций нуқтаи назарига кўра, ҳар бир шахс ўзига белгиланган ижтимоий мавке доирасида сидқидилдан фаолият юритиши, яъни ота ота ўрнида, фарзанд фарзанд сифатида, ҳукмдор эса ҳукмдордек иш қилиши лозим.
Конфуций кишиларни жамиятда эгаллаб тўрган ўринларини, ижтимоий мавкеларини ўзгартиришларига қарши турган. У инсонларнинг ўз ижтимоий мавкеларини ўзгартириш йўлидан эмас, балки шу мавке мазмунини теран билимлар билан бойитишга чақиради. Билимлар кишига нафакат маълумотли бўлиш учун, балки тўғри иш тутиш, окил хатти-ҳаракатлар қилиш учун ҳам керакдир.Конфуций Шарқ мутафаккирларига ҳос хусусиятларни намоён этиб, жамиятда кишилар турли ижтимоий табақаларда яшашларини маъқуллаган ҳолда бу табақалар ўртасида доимий муроса, келишув бўлишини, зиддиятларга асло йўл кўймаслик зарурлигини уқтиради. Конфуций ҳам ижтимоий тараққиёт давлатлараро ва табақалараро консенсус-якдиллик, хамфикрлилик амалга ошгандагина юз беришига қатъий ишонади. Қадимги Шарқ файласуфи, унинг теологик асослари қадимги Мовароуннахр худудида яшовчи халқларнинг ижтимоий жараёнларга муносабатлари ва фикрлаш тарзига бевосита ўз таъсирини кўрсатган. Хусусан, ўзбек халқи ва унинг бой маънавиятининг шаклланишига ислом динининг кириб келиши ва унинг халқ томонидан қабул қилиниши ўзига ҳос ҳодиса бўлди, деб ҳисоблаш мумкин. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, ўзбек халқи ислом динига ўз миллий хусусиятлари, урф-одатлари, турмуш тарзи, анъаналари билан кириб келди. Бу эса қабул қилинган ислом теологияси назариясига тегишли аниқликлар ва тадрижий ўзгартиришлар киритилишини тақозо эта бошлади. Мовароуннахр жамоатчилик фикри тарихини ўрганишда Абу Мансур ал-Мотурудийнинг ўрни беқиёсдир.
Суннийлик асосидаги ислом динида катта йўналишни ташкил этувчи Мотуридия мактабининг асосчиси Абу Мансур ал-Мотуридий асарларига нафақат диншунослик, балки жамият, жамоа, ижтимоий жараёнлар ва хусусан шахс ҳақидаги таълимот сифатида ёндошиш, уларни Мовароуннахр халқлари ҳаёт тарзи, менталитетига мувофиқ келувчи, уларни ғоявий, эътиқодий якдилликка ундовчи яҳлит илмий социологик концепция сифатида баҳолаш ва ҳар томонлама ўрганиш мақсадга мувофиқдир.
Ульрих Рудольф⁴ шахснинг ислом эътиқоди доирасидаги фаолияти, эркин фикрлаш хуқуқи ва имкониятларини атрофлича асослаган Ал-Мотуридий қарашларини оқилона меъёр, инсон шаъни, мавқеига мувофиқ келувчи назария деб баҳолаганда буюк хамюртимизнинг характерли қирраларини очиб берди. Дархақиқат, инсон шахси ва мавқеи масаласи, уни турли ижтимоий-сиёсий, керак бўлса, диний тазйиқлардан химоя қилувчи Ал-Мотуридийнинг муросавий мувозанат концепциясини, исломни англаш жараёнларидаги ижобий жиҳатлар йиғиндисигина эмас, балки Мовароуннаҳрдаги реал ижтимоий-сиёсий муҳит, халқ турмуш тарзи, менталитети, бой маданий-тарихий тажрибаси билан бойитилган инсоний ёндашувлар синтези, деб баҳолаш мақсадга мувофиқдир, Ал-Мотуридий жамоа ва жамиятнинг воқелик моҳиятини рамзларда талқин этишга диққатни қаратади, инсоннинг интеллектуал камолоти, шартлилик, рамзларга кўчиш даражасига, ўзликни нечоғли мавҳумлаштиришга боғликлигини, бу эса ўз навбатида моҳиятни шунчалар тўғри англаш имкониятини беришини асослаб беради⁵.
Ал-Мотуридий жабарийларнинг инсонни ҳамма амаллари олдиндан унинг тақдирида ёзиб қўйилган, шу боисдан у ўзи килаётган ишларга масъул эмас, деган нуқтаи назарини ҳам, қадарийларнинг Оллоҳ инсон фаолиятлари ва амалларининг ҳимоячиси эмас, деган нуқтаи назарини ҳам асосли танқид қилиб, инсон яхши ва ёмон амалларини ўз эркига кўра танлаши ва бу йўлда Оллоҳнинг мададини олиши назариясини илгари суради.
Шу асосларда Ал-Мотуридий Мовароуннаҳр жамоатчилик фикрининг маънавий асослари кучли инсоний мазмун билан бойитилишига катта ҳисса кўшади. Ал-Мотуридий инсондаги иҳтиёр, танлаш имконияти жамоага қарши йуналтирилмаслиги, шахс давлат олдида масъул бўлгани каби, давлат ҳам шахс олдида масъул бўлишини назарий асослайди.
Шунингдек, Ал-Мотуридий шахснинг танлаш ва ирода эркинлиги жамоавий ирода олдида устувор куч эмаслиги, жамоавий ирода шахсдан юқори туришини асослайди. Эътиқод килувчи ўз ихтиёри билан жамоага қарши турмаслиги лозим. Чунки, умумийликда ҳусусийликка кўра халқнинг ҳиссаси кўпроқдир. Мазкур даъват Мотуридий қарашлари Мовароуннахр халқлари менталитетига ислом эътиқодини мувофиқлаштириш , исломни янада инсон манфаатларига яқинлаштириш рағбатидан юзага келган, деб ҳисоблаш мумкин. Хулоса сифатида Ал-Мотуридий Мовароуннаҳр ижтимоий фикрига кўрсатган таъсирини қуйидаги йўналишларда қайд этиш мумкин:
а) Aл-Мотуридий Мовароуннаҳрда жамоатчилик фикри шаклланишининг ўзига ҳослигини инобатга олиб, умумий фикрга кишиларни онгли тарзда, ихтиёрий равишда бирлашишга даъват этган. Бундай фикр бирлиги исломий эътиқодда ҳам ҳаётий-ахлоқий соҳаларда ҳам, мафкуравий сиёсатда ҳам инсонларнинг якдилликка эришишларида намоён бўлади;
б) Ал-Мотуридий Мовароуннаҳр учун хос бўлган моҳиятни аксарият рамзларда талқин этиш ҳусусиятига, бу борада, чуқур илдиз отган ижтимоий майлга диққатни жалб этади. Инсоннинг интеллектуал камолоти шартлиликлар, рамзларга кўчиш даражасига, ўзликни нечоғли мажозийлашувига боғлиқлигига, бу эса уз навбатида моҳиятни шунчалар теран англаш имконини беришини асослаб беради;
в) Aл-Мотуридий Мовароуннаҳрдаги ижтимоий муҳит барқарорлиги, жамиятдаги маънавий тўлақонлиликни таъминлаш, мавжуд турмуш тарзи, анъаналар, халқ маросим ва урф-одатлари, миллий менталитет, этник, руҳий-интеллектуал ўзига хосликларга таянган ҳолда амалга ошувига ишонади. Зеро, Абу Ханафия мазҳабининг моҳияти ҳам ислом таълимотининг реал воқелик базисида амал этиши, шу базис негизида ақлга таяниб иш тутилиши, эътиқодда рационал ёндошув йуналишининг шаклланиши ва такомил топишини асослайди⁶;
г) Абу Мансур ал-Мотуридий амалга ошадиган барча саъй-ҳаракатлар, колаверса, ана шу саъй-ҳаракатларнинг маънавий руҳий ифодаси сифатида намоён бўлувчи ҳамда қайта фаолиятлар юзага келишига асос бўлувчи жамиятнинг умумий ижтимоий фикри икки томонлама тарзда рўй беришини асослаб беради. Яъни, бир томондан, ҳар бир алоҳида шахс тақдирининг азалий ҳукм асосида руёбга чиқиши ҳамда амал этиши эътироф этилган ҳолда ҳар қандай ҳолатда ҳам шахснинг эркин танлаш имконияти caқланиб қолишини атрофлича асослайди. Бу нуқтаи назар, яъни ижтимоий воқеликка эркин ёндашув ва ихтиёрийлик назариясини жамият доирасида зўрлик, зўравонлик ҳодисалари билан ўзаро мувофиқлаша олмаслик ғоясини Абу Райхон Беруний давом эттирган эди. Унинг «одамларнинг кучсизлиги ҳам ўзидак заиф бўлган бировларга эгалик ва раислик қилиш майлидан ҳоли эмас»,⁷ деган нуқтаи назари Абу Мансур ал-Мотуридийнинг инсон озодлиги, Оллоҳ олдида ўз тақдирини яратишда эркинлиги ғоясининг узвий ва мантиқий давомидир;
д) Абу Мансур ал-Мотуридий Куръони Каримдаги дин исбот талаб далилларга эмас, балки эътиқод ва ишончга асосланиши лозимлигини хар томонлама тавсифлаб, жамиятдаги ижтимоий фикр барқарорлиги ҳам тазйиқ ва куч воситасида эмас, балки ўзаро ҳамжиҳатлик, ҳамкорлик негизида амал қилиши ғоясини илгари суради.
Улуғ мутафаккир ўзи яшаган даврдаги мураккаб ижтимоий-сиёсий вазиятлар, диний зиддиятлар, эътиқодий қарама-қаршиликлар муҳитида оқилона ўрта меъёр, муросавий мувозанат концепциясини ишлаб чиққанлиги ва ана шу тулақонли назарий таълимот воситасида Абу Ҳанифа томонидан асосланган мазҳабнинг Мовароуннаҳрда кенг ёйилишига ҳисса қўшди.
Мовароуннаҳрда табиат ва жамиятни социологик англаш ва ўрганиш улуғ мутафаккир Ал-Форобий томонидан жиддий кенгайтирилди. У Абу Мансур ал-Мотуридий томонидан илмий- теологик жиҳатдан асосланган инсон эрки назариясини янада ривожлантирди. У ўзининг «Фозил одамлар шаҳри» асарида инсондаги инсонлик моҳияти ўзликни англашдан бошланиши, фозил шахс воқеа ва ҳодисаларнинг моҳиятини идрок эта билишини, моҳиятга интилиш ҳақни таниш эканлигини, инсонга берилган руҳ ақлни ривожлантиришга, унга қувват бағишлашга масъул илоҳий куч эканлигини, ақл эса инсон томонидан нарсаларни моҳиятан танлаб фарқлашга кўмак беришини асослаб беради.
Форобий оламни англашда ворисийлик омилини жуда катта кучга эга эканлигини алоҳида қайд этади. Унинг фикрига кўра, инсон барча хақиқатларни ўзининг қисқа умри давомида англашга, табиат ва жамиятнинг барча сиру-асрорларини тушуниб, идрок эта олишга қодир эмас. Шу боисдан у ўзидан олдинги аждодлари томонидан билдирилган фикр-ҳулосаларни борича шубҳаланмай ўзлаштириши зарурлиги, илм-маърифат бобида етук донишмандлар фикрларига эргашиш лозимлигини алоҳида таъкидлайди. Форобий жамиятнинг бообру шахслари, олимлари, оқил кишилари ижтимоий тараққиётнинг ҳаракатлантирувчи кучларидир, деб ҳисоблайди.
Форобий илм йўлига киришмоқчи инсонларнинг тафаккури фақат оламни англашга каратилмоғи лозим, деб ҳисоблайди. Шунингдек, у соҳанинг етук шахслари яъни ўз даврининг донишмандлари фикрларига таяниб иш тутиш зарурлигига ypғy беради. “Илмга киришган киши тирикчилик масаласида хотиржам бўлиши керак⁸” Донишмандларга ишониб, уларга эргашувчи одамлар ҳам ўша нарсаларни донишмандлар билгандай билиб оладилар. Зеро, донишмандларнинг билимлари, энг эхши билимлардур⁹.
Биринчи минг йилликнинг сўнгида (973 йил, 4 сентябрь) таваллуд топган улуғ бобокалонимиз Абу Райҳон Беруний ҳам социология назариясини ривожлантириш ишига ўлкан ҳисса қўшди. Берунийнинг «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар» деб номланган қомусий китобини тўла маънода инсоният тарихининг ўтган 5 минг йиллиги воқеалари таҳлили ва синтезига бағишланган мумтоз этносоциологик асар, деб баҳолаш мумкин. Мазкур китобда улуғ мутафаккир асар ёзилиши жараёнида олиб борган социологик тадқиқотлари, қўллаган усуллари хусусида сўз юритиб шундай ёзган: «Мазкур асарни ёзиш асносида ўзимга ишонч ҳосил қилдимки, ақлий нарсалардан далил келтириш, кузатилган нарсаларга қиёс (эътиқодларга) амал қилувчи ҳар хил маслак ва ишонч эгаларига эргашиш, уларнинг тушунчаларини ҳамиша асос тутиш билан белгиланади. Сўнгра уларнинг исбот учун келтирган сўз ва эътиқодларини бир-бирига солиштириш билан билинади¹⁰».
Абу Райҳон Беруний дунёнинг социологик манзараси эволюцион жараён натижасида таркиб топганлигини алоҳида қайд этади. «Тузилиш ва бузилиш натижасида унсур бўлаклари бирбирига қўшилиб, дунё обод бўлган ва олам тартибга тушган¹¹». Айни чоғда Беруний оламни ижтимоий тараққиётга олиб келувчи куч зиддият ва қарама-қаршиликлар эмас, балки турли ижтимоий даражалардаги муроса ва консенсус эканлигини уқтиради, «Қарама-қаршилиги равшан аён бўлган нарсага қандай ишониб бўлади», деб улуғ мутафаккир қарама-қаршиликлардан ҳоли бўлган жараёнларда ўзгариш эҳтиёжи кучайишига ишора қилади. Беруний социологиядаги муҳим соҳа ижтимоий табақалашув ҳакида хам фикр юритиб, шундай дейди:
«Тилларнинг турлича бўлишига сабаб одамларнинг гуруҳларга ажралиб кетиши, бир биридан узоқ туриши, уларнинг ҳар бирида турли хоҳишларни ифодалаш учун (зарур) бўлган сўзларга эҳтиёж туғилишидир. Узоқ замонлар ўтиши билан ҳалиги иборалар кўпайиб, ёдда сақланиши ва такрорланиши натижасида тиллар таркиб топиб тартибга тушган¹²».
Улуғ мутафаккир Абу Али Ибн Синонинг социологик қарашлари ҳам ўзининг илмий теранлиги, вокеликка ҳушёр баҳо бериш ҳусусияти билан ажралиб туради. Ибн Сино оламнинг барқарор амал қилиши жамият ва табиатнинг синергетик, яъни ўз-ўзини идора қилиш, мустақил бошқариш ҳусусиятининг ишга тушиши ва ҳаракатланиши билан изоҳланади, деб изоҳлайди. Консерватив теология назариясида мавжуд бўлган ҳамма нарсаларнинг юз беришида тақдири азалнинг роли, илоҳий ҳукмнинг мутлоқлашуви ғоясига қарши чиқиб, Ибн Сино дунё камолоти учун жамият аъзоларининг эркин фаолиятига ҳам катта эҳтиёж борлигини асослаб беради. Ибн Сино Оллоҳнинг ақлдан ташқари фаолиятларга ҳам қобиллиги ғоясига қарши чиқиб, Оллоҳ фаолияти ақлдан ташқари бўлиши мумкин эмаслиги, яратилган нарсаларнинг барчаси рационал эканлиги ва инсоний ақл томонидан идрок эта олинишини ҳам асослаб беради. Ибн Сино дунёнинг абадийлиги ҳар бир юз берувчи нарсанинг яратилиши мумкинлиги билан изоҳланишини, дунёда ғайритабиий нарсаларнинг йўқлигини таъкидлайди. Бу фикр бўлажак социологларни жамият ҳодисаларини ўрганишда фақат исбот этилиши мумкин бўлган ижтимоий жараёнлар ва ижтимоий гуруҳлар муаммоларини тадқиқ этиш мақсадга мувофиқлиги ғояси билан ҳам қуроллантирилади.
XI асрда яратилган, туркий халқлар учун муқаддас обида ҳисобланувчи китоб Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг» — «Саодатга йўлловчи билим» деб аталган асари ҳам социологик қарашларга бойдир. Бу китоб аҳлок-одоб, таълим ва тарбия ҳамда маънавий камолотнинг йўл-йўриқларини, усулларини, чора-тадбирларини мужассамлаштириб, ўзида жам қилган буюк қомусий асардир. Юсуф Хос Ҳожиб жамият ва табиат борасидаги барча баҳсларни таълим атрофида олиб борар экан, ўз даври, мавжуд ижтимоий-сиёсий тузум, маънавий-моддий ҳаёт жараёнлари хусусида муфассал маълумотлар беради.
У ўша даврнинг турли ижтимоий табақалари, тоифалари ва гуруҳлари , уларнинг турмуш тарзи, расм-русумлари, қонун-қоидалари, ҳунар ва касбу-корлари, жамиятда тутган мавқелари, давлат тузумининг қандай асосларда қурилганлиги, ҳар бир табақанинг дунёқараши хусусида атрофлича социологик асосланган маълумотларни ўртага ташлайди.
Юсуф Хос Ҳожиб жамиятнинг том маънодаги камолоти фақат таълим воситасида амалга ошади, деб ҳисоблайди. Дунёдаги барча бойликлар муваққатдир, ўткинчидир, сарфланса тугаб битади, факат билим бойлигигина қанча сарф этилса, шунча кўпаяверади, деб ўргатади улуғ мутафаккир. Социологиянинг донишмандлик талаби юқори бўлган фан эканлиги учун ҳам улуғ аждодларимизнинг жамиятни бевосита ўрганишга доир вазмин умумлашмаларга, хулосавий мушоҳадаларга бой асарлари уларни маънавий-ақлий камолотга эришган йилларида, яъни сермазмун умрларнинг сўнгги даврларида яратилгандир. Масалан, Амир Темурнинг «Тузуклари», Ибн Халдуннинг «Муқаддима», Мирзо Улуғбекнинг «Тўрт улус тарихи», Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис», «Маҳбуб ул-қулуб» асарлари шулар жумласидандир.
Шарқ социология мактабида ёрқин из қолдирган улуғ мутафаккирлардан бири Абу Зайд Абдурахмон Ибн Халдун ҳисобланади. Унинг илмий салоҳиятини шакллантирган нарса, алломанинг бир давлатдан бошқа давлатга, султонликдан амирликка саёҳати ва кўчиб юриши, ҳар хил халқлар билан мулоқотлари натижасида тўпланган катта ҳаётий ва амалий тажрибасидан иборатдир. Тараққиёт ҳакидаги таълимотининг шаклланишидаги ғоявий-назарий асослар қуйидагилардан иборат: юнон файласуфлари асарларининг таржималари ва улардаги ижтимоий-фалсафий фикрлар; ўрта аср араб-мусулмон фалсафасининг илғор фикрлари, хусусан, буюк мутафаккирлар Форобий, Ибн Сино, Ибн Рушд ва бошқаларнинг ижтимоий-фалсафий таълимотлари, мутазилийларнинг ғоялари ва бошқалар.
Ибн Халдун «Муқаддима» асарида тарих фани ва ижтимоий ривожланишнинг асосий моҳияти ва масалаларини белгилашга интилди. «Билгинки, — деб ёзади Ибн Халдун, — тарихнинг моҳияти — бу инсон жамияти тўғрисидаги маълумотлар бўлиб, бу дунёнинг «ижтимоийлиги» ҳисобланади. «Ижтимоийликнинг» табиатига таъсир этувчи кучлар ёввойилик ва инсонийлик, бир қисм инсонларнинг бошқалари устидпн ғалабаси, подшоликлар ва давлатларнинг келиб чиқиши ва уларнинг ўрни кабилардир. Кишилар ўз меҳнатлари билан нимани ишлаб чиқсалар, ҳаётий воситаларга эга бўлишга интилсалар, фан, хунармандчилик ва қолган ҳамма нарсалар «ижтимоийлик» табиатидан келиб чиқади¹³.
Шу тариқа Ибн Халдун ўзининг «Муқаддима» асарида асосий мавзуни «ижтимоийликка» бағишлайди ва бу масалада Форобий, Ибн Сино, Ибн Рушдларнинг фикрларини ривожлантиради. Ибн Халдун «ижтимоийликнинг» давлат билан узвий алоқада эканлигини таъкидлайди. Давлатни «ижтимоийликсиз» тасаввур қилиб бўлмаганидек, «ижтимоийликни» ҳам давлатсиз тасаввур этиш мумкин эмас, яъни унинг таъкидлашича, давлат ва мулк «ижтимоийлик» учун монанд (зарур) бўлганидек, ҳар қандай «шакл ҳам материал учун монанддир»¹⁴.
Ибн Халдун «ижтимоийлик» тўғрисидаги масалани давом эттириб, ўтмиш файласуфлари, хусусан, Форобийнинг айтган фикрларидан келиб чиққан ҳолда, «инсон табиати бўйича ижтимоий ҳодисадир (сўзма-сўз — шаҳарликлардир)¹⁵», деб таъкидлайди. Бироқ унингча, жамият шаҳар сўзига мос тушмайди. Ибн Халдун «Муқаддима»да шундай ёзади: «Кишиларни бирлаштириш зарур, бусиз уларнинг мавжудлиги тўлик бўлмайди ва шунинг учун Оллоҳ дунёда одамларни яратди ва уларнинг ўз ворислари бўлишини хоҳлади, ижтимоийликнинг мана шу моҳияти биз танлаган фаннинг мавзусидир”¹⁶.
Ибн Халдуннинг таъкидлашича, ёлгиз бир инсон ҳаёт воситаларини яратиш ҳолатига ва қобилиятига эга эмас ва бундай ҳолатга кишилар бир-бирига ёрдам бериш орқали нафақат бевосита иш билан машғул бўлганларни, балки бошқа кишиларнинг эҳтиёжини хам қондиришлари мумкин. Тараққиётнинг муҳим омили, Ибн Халдуннинг ёзишича, меҳнат бўлиб, меҳнат — ижтимоий ҳаётнинг асоси ҳисобланади.
Шаҳарда яшовчиларнинг меҳнати ишлаб чиқаришнинг олий шаклидир. Бундан ташқари, факат шаҳарда яшовчиларнинг меҳнати кўшимча маҳсулотни яратади ва кишиларни қашшоқликдан сақлайди. Ижтимоий ҳаётнинг олий босқичи фақатгина қуйи босқич ривожланишининг натижаси ҳисобланиб , жамият ана шундай ҳолдагина олдинга қараб ривожланиш йўлидан боради. Ибн Халдуннинг таъкидлашича, «давлат ўзининг иқтисодий ҳаётини сақлашда, биринчидан, солиқларнинг янги турларини ишлаб чиқади. Иккинчидан эса, давлат бозор муносабатларига аралаша бошлайди. У савдо устидан бевосита ва билвосита назорат ўрнатади. Ибн Халдуннинг фикрига кўра, давлат - бу жамиятнинг юзи, у кишиларнинг моддий ва маънавий ишлаб чиқариш фаолиятисиз мавжуд бўла олмайди¹⁷.
Шу нарсани кўрсатиб ўтиш керакки, Ибн Халдун сулолавий давлатнинг ривожланиш босқичларини тавсифлаб, уни инсон ҳаёти даврлари билан солиштиради — болалик, ўспиринлик, балоғат, қарилик ва ўлим даврлари. Ибн Халдуннинг тавсифи бўйича, «Давлатнинг тарихий шакллари ва сулолаларнинг ҳаёти инсонлар уч авлодининг ҳаётидан ортик бўлмайди, яъни 100-120 йил атрофида бўлади. Шу вақт оралиғида давлат қуйидаги беш даврни босиб ўтади:
а) бошқалар устидан ғолиб чиқиш ва олдинги сулолаларни енгишдан иборат ҳукмдорлик даври;
б) ўз одамларини йўкотиш, якка ҳокимликни ўрнатиш. Бу бўйсундириш ва куч тантанаси давридир;
в) ўз ҳукмдорлигининг меваларини териш, хордиқлар ва тинч, хотиржам ҳаёт кечиришлар даври;
г) мўл-кўллик, мейёрдан ошиқ таъминот ва бамайлихотирлик даври. Бу даврда ҳукмдор ўзидан олдинги ҳукмдор эришган сулолавий қадриятлар, маънавий ва этник ёдгорликлар, турли воқеаларни эслатувчи артефакт ва нарсалар билан завқланиб, қаноатланади. Бу қаноатланувчилик янгидан ўрнатилган давлатнинг аста секин кексайишига олиб келади, ва бу давлатда фаолликка бўлган интилиш ҳамда қобилиятлар сўна бошлайди;
д) камомад ва исрофгарчилик даври. Бу даврда ҳукмдор ўзининг аждодлари йиққан ҳамма нарсаларни йўқотади. Бу босқичда сулоланинг тез қариши жароёни авж олади, узоқ чўзилувчи, қийноқли касалликка дучор бўлади ва ундан қутула олмайди. Бу — ўлим фазасидир¹⁸.
Ибн Халдун ҳокимиятнинг сиёсий шаклларига таъриф беришда ўрта асрлардаги қабилавий тузилишга эга бўлган араб мусулмон идора усулининг таҳлилидан келиб чикади. Ибн Халдун «ҳокимият инсон учун табиий эхтиёж эмас, балки жамиятнинг заруриятидир»¹⁹, деб ҳисоблайди. Яна у шундай деб ёзади: «Агар одамларга уларнинг табиати ва моҳиятига кўра иш тутиш имконияти қўйиб берилса, улар худбин ва ёвуз бўлади. Агар бирортаси ўз туғишганининг мулкига кўз олайтирса, у ёмонлик сари интилган бўлади. Буни фақат ҳокимият ва ҳукмдор тўхтатиб қолиши мумкин»²⁰. Ибн Халдун юнон файласуфларидан фарқли ўлароқ, ҳокимият турларини мусулмон давлатларида тарқалган халифалик, амирлик, султонлик каби шаклларга ажратади.
Ибн Халдуннинг таъкидлашича, давлатчилик ижтимоий ҳодиса сифатида «шариат қарашларига мос равишда ҳамманинг диний ва дунёвий манфаатларини ҳимоя қилади». Хуллас, бизнинг назаримизда, Ибн Халдуннинг давлатни бошқариш шакллари, жамият ва унинг ҳаёти айниқса, ижтимоий фикрлар ва тараққиёт ҳақидаги қарашлари ўз даври, кейинги ижтимоий фикрлар жараёнининг ривожида ва ҳатто ҳозирги давр учун ҳам муҳим аҳамият касб этади.
Ўрта асрнинг улуғ мутафаккири Алишер Навоийнинг «Махбуб ул — қулуб» асарида эса муаллиф ўз давридаги деярли барча ижтимоий гуруҳ ва табақаларга тавсиф беради ва уларнинг қайси бири яхши ёки ёмон, қайси бири инсонийликка, халққа, мамлакатга фойдали ёки зарарли эканлигини атрофлича баён этади.
Алишер Навоий жамиятнинг миқдор ва сифат жиҳатидан ижтимоий бўлинганлиги умуман олганда ижобий ҳодиса эканлиги, бу таснифланиш доирасининг қанчалик кенглиги мамлакатдаги ижтимоий тинчлик ва осойишталик, барқарорлик даражасининг ифодаси эканлиги хусусида эътиборга сазовор социологик қарашни асослаб беради. Улуғ мутафаккир жамиятдаги юздан ортиқроқ ижтимоий табақа хусусиятларини аниқлаб, уларнинг мамлакат ижтимоий тизимидаги реал ўрни ва фаолиятини такомиллаштириш имкониятларини равшан асослаб беради. Мазкур социологик таснифлашдан мақсад, уларнинг жамиятдаги ижтимоий фойдалилик даражаларини ошириш эканлиги асарнинг мазмунини ташкил этади. Зеро, жамиятдаги таснифнинг қандай эканлигини билиш уларнинг мазмунини яхшилашга йўл очади. «Шу жиҳатдан, — деб ёзади Алишер Навоий, — хамсухбатларни ва дўст-ёронларни бу ҳоллардан огоҳ ва ҳабардор қилмоқ, вожиб кўриндики, токи уларда ҳар тоифани ҳислати ҳақида билимлар ва ҳар табақанинг аҳволи ҳақида тушунчалари бўлгай»²¹.
Хуллас, Шарқ социология мактаби ранг-баранг таълимотлар гулдастасидан иборат бўлиб, бугунги кунда ҳаётимизда тобора мустаҳкам ўрин олаётган миллий юксалиш ғояси учун илмий-назарий, диний ва дунёвий пойдевор вазифасини ўтайди.