3-mavzu: byudjetdan tashqari pensiya jamg’armasi ma’ruza rejasi
Download 490.07 Kb. Pdf ko'rish
|
3-M. Byudjetdan tashqari pensiya jamg’armasi
|
Boquvchisini yo‘qotganlik uchun pensiyalar
Vafot etgan boquvchining qaramog‘ida bo‘lgan mehnatga qobiliyatsiz oila a’zolari boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi olish huquqiga ega bo‘ladi. Bunda farzandlarga pensiya ular boquvchining qaramog‘ida turgan-turmaganidan qat’i nazar tayinlanadi.Marhumning qaramog‘ida turmagan ota-onasi va eri (xotini) ham, keyinchalik kun kechirish uchun zarur mablag‘‘ manbaidan mahrum bo‘lib qolsalar, pensiya olish huquqiga ega bo‘ladilar. Quyidagilar oilaning mehnatga qobiliyatsiz a’zolari hisoblanadilar: a) bolalar, aka-ukalar, opa-singillar va nabiralar 16 yoshga to‘lmagan bo‘lsa yoki 16 yoshdan katta bo‘lsa ham 16 yoshga to‘lmasdan nogiron bo‘lib qolgan bo‘lsalar. Bunda aka- ukalar, opa-singillar va nabiralarning mehnatga qobiliyatli ota-onasi bo‘lmasa; b) ota, ona, o‘gay ota, o‘gay ona, xotin, er, basharti, ular pensiya yoshiga to‘lgan yoki nogiron bo‘lsalar; v) yoshidan va mehnat qobiliyatidan qat’i nazar, ota va onadan biri yoki er (xotin) yoxud buva, buvi, aka-uka yoki opa-singil, agar u vafot etgan boquvchining bolalari, aka-ukalari, opa- singillari yoki nabiralarini, ishlovchilarga bolaga qarash uchun ish haqi saqlanmagan ta’tilda bo‘lish huquqini beradigan yoshga to‘lgunga qadar boqish bilan mashg‘ul bo‘lsa va ishlamasa; g) buva va buvi — agar qonunga muvofiq ularni boqishi shart bo‘lgan kishilar bo‘lmasa. O’quvchilar 18 yoshga to‘lgunga qadar boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi olish huquqiga egadirlar. Boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi olish huquqiga ega bo‘lgan voyaga etmagan farzandlar, ular farzandlikka olinganlarida ham bu huquqni saqlab qoladilar. O’gay o‘g‘il va o‘gay qiz, agar ular ota-onalaridan aliment olmagan bo‘lsalar, haqiqiy farzandlar singari pensiya olish huquqiga egadirlar. O’gay ota va o‘gay ona, agar vafot etgan o‘gay 39 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 26avgustdagi “Ish haqi, pensiyalar, stipendiyalar va nafaqalar miqdorini oshirish to‘g‘risida”gi Farmoni asosida (“Toshkent oqshomi” gazetasi 27 avgust 2015 y. №176-177) o‘g‘ilni (qizni) 18 yoshga to‘lgunga qadar kamida 5 yil tarbiyalagan yoki boqqan bo‘lsalar, haqiqiy ota va ona singari pensiya olish huquqiga ega bo‘ladilar. Oila a’zolari, agar ular marhumning to‘liq boquvida bo‘lgan yoki undan yordam olib turgan bo‘lsalar, bu yordam ular uchun doimiy va asosiy kun kechirish mablag‘‘ining manbai hisoblangan bo‘lsa, marhumning qaramog‘ida turgan deb hisoblanadilar. Marhumning biron turdagi pensiya olayotgan oila a’zolari, agar marhumning yordami ular uchun doimiy va asosiy kun kechirish mablag‘‘ining manbai hisoblangan bo‘lsa — boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasiga o‘tish huquqiga egadirlar. Mehnatda mayiblanganlik yoki kasb kasalligiga chalinganlik oqibatida vafot etgan boquvchining oilasiga, shuningdek marhum pensionerning oilasiga pensiya boquvchining ish stajidan qat’i nazar tayinlanadi. Basharti, boquvchi vafot etgan kunga qadar unga nogironlik pensiyasi tayinlanishi uchun zarur ish stajiga ega bo‘lgan bo‘lsa, umumiy kasallik yoki ish bilan bog‘liq bo‘lmagan mayiblanish oqibatida vafot etgan boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasi tayinlanadi. Boshqa mamlakatlardan ko‘chib kelgan O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining oilalariga, basharti, boquvchi O‘zbekiston Respublikasida ishlamagan bo‘lsa, pensiyalar quyidagi hollarda tayinlanadi: a) boshqa mamlakatlarda boquvchisini yo‘qotganlik pensiyasini olgan oilalarga — boquvchisining ish stajidan qat’i nazar; b) pensiya olmagan oilalarga — basharti, boquvchi ishlash to‘xtatilgan kunga qadar tegishli stajga ega bo‘lgan bo‘lsa, mehnatda mayiblanganlik yoki kasb kasalligiga chalinganlik oqibatida vafot etgan taqdirda esa — boquvchining ish stajidan qat’i nazar. Umumiy kasallik oqibatida vafot etgan hamda nogironlik pensiyasini tayinlash uchun etarlicha ish stajiga ega bo‘lmagan boquvchisini yo‘qotgan oila a’zolariga pensiya boquvchining bor stajiga mutanosib ravishdagi miqdorda tayinlanash. 5. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va fuqarolik jamiyatini rivojlantirishda Pensiya jamg’armasi faoliyatining muammolari va ularni bartaraf etish choralari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va hukumati ijtimoiy masalalar, ijtimoiy sohani moliyaviy ta’minlash masalalariga alohida e’tibor bera boshladi. Qabul qilingan bir necha me’yoriy va qonuniy hujjatlar asosida Pensiya jamg‘armasini boshqarish borasida uning strukturasiga ko‘plab o‘zgartirishlar kiritildi. Mamlakatda amalga oshirilgan chora-tadbirlar pensiya tizimining qator muammolarini to‘liq hal qilish imkonini bermadi. Bunday muammolar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: majburiy pensiya badallarining nisbatan yuqoriligi, pensiya badallari to‘lovi bo‘yicha ish beruvchi va xodim o‘rtasidagi tafovutning kattaligi; pensiya jamg‘armasiga majburiy badallar bo‘yicha boqimandalarning miqdori nisbatan yuqoriligi; pensiya jamg‘armasidan uning maqsadlariga nomuvofiq ravishda nafaqalar to‘lash amaliyotini davom etayotganligi. Bu muammolar keyingi 10 yillik davomida bir qator me’yoriy va qonuniy hujjatlarga o‘zgartirishlar kiritish asosida bosqichma-bosqich bartaraf etib borildi. Bularni quyidagilarda ko‘rish mumkin: Pensiya jamg‘armasi O‘zbekiston Respublikasining budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga aylantirildi hamda unga to‘lanadigan majburiy to‘lovlar davlat soliqlari va yig‘imlariga tenglashtiriladi, hamda budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga mablag‘ to‘plash va mablag‘ to‘liq tushishi ustidan nazorat qilish funksiyasini O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasiga yuklatildi; Pensiya jamg‘armasidan uning maqsadlariga nomuvofiq ravishda nafaqalar to‘lash amaliyotini kamaytirish maqsadida, vaqtinchalik mehnatga layoqatsizlik, homiladorlik va tug‘ish hamda bolalikdan nogironlik nafaqalari mablag‘larini moliyalashtirish manbai budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi mablag‘laridan chiqarildi; Pensiya jamg‘armasidan chiqarilgan nafaqalar miqdori hisobiga unga to‘lanadigan yagona ijtimoiy to‘lov miqdori kamayib, budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy sug‘urta badali o‘rtasidagi tafovut qisqarib bordi. Pensiya jamg‘armasining mablag‘laridan samarali foydalanish maqsadida O‘zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida”gi qonuniga qator o‘zgartirishlar kiritilishi asosida samarasiz muddatidan oldin yoshga doir pensiya chiqish va turli boshqa imtiyozlar kamaytirildi va boshqalar. Bu borada ko‘plab ishlar amalga oshirilgan bo‘lsada, hali hanuz qonunchiligimizga kiritilishi kerak bo‘lgan o‘zgartirish ko‘plab topiladi. O‘zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida”gi qonunining tahlili ko‘rsatishicha, amaliyotda ko‘pchilik hollarda belgilangan pensiya miqdori ishlovchining pensiya jamg‘armasiga to‘laydigan majburiy badallaridan miqdor va hajmlari bilan bevosita bog‘lanmagan. Birinchidan, jinsi bo‘yicha fuqarolarning pensiya jamg‘armasining daromad va xarajat qismlaridagi ishtirokida nomuvofiqlik mavjud. 2015 yil 1 yanvar holatiga ayollarning yoshga doir pensiya oluvchilar tarkibidagi ulushi 66.96 foizni tashkil qilgan va bu ko‘rsatkich yildan-yilga o‘sib bormoqda. Yoshga doir pensiya olish huquqiga ega bo‘lish uchun ayollar pensiya jamg‘armasida 20 yil, erkaklar esa 25 yil davomida ishtirok etishi kerak. o‘rtacha umr ko‘rish darajasi 7 yilga uzayib, erkaklar o‘rtasida 73,5 yoshga, ayollar o‘rtasida 75,8 yoshga yetganini hisobga oladigan bo‘lsak, ayollar pensiya jamg‘armasining xarajatlar qismidagi salmog‘i ko‘proq. Pensiya belgilashda jinsi bo‘yicha fuqarolarning pensiya jamg‘armasining daromad qismida ishtirokining har bir yilini baholashda ancha farqlar mavjud. Ayollarning pensiya jamg‘armasida ishtirokining har bir yili 2,75% (talab etiladigan staj – 20 yil), erkaklarda – 2,2% (talab etiladigan staj – 25 yil) kabi baholanadi. Qonunchilik aholining ko‘pchilik toifalari va guruhlariga stajni ikkiga ko‘paytirib hisoblash, ishlamagan davrlarni stajga hisoblash (guruh nogironiga yoki 16 yoshgacha bo‘lgan nogiron bolaga, shuningdek 80 yoshga to‘lgan qariyalarga qarab turilgan vaqti, farzand 3 yoshga to‘lguniga qadar parvarishlash vaqti va ofitserlar tarkibidan bo‘lgan shaxslarning, praporshchiklarning, michmanlarning va muddatdan tashqari xizmat harbiy xizmatchilarning xotinlari, ularni ishga joylashtirish imkoniyati bo‘lmagan joylarda erlari bilan yashagan vaqti) va pensiya xarajatlarining qo‘shimcha manbalariga ega bo‘lmagan turli qo‘shimchalar ko‘rinishidagi salmoqli imtiyozlar beradi. Bozor munosabatlariga o‘tish sharoitida pensiyani tayinlash uchun hujjatlarni rasmiylashtirish va ularning to‘g‘ri hisoblanishini tekshirish muammosi vujudga keladi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida respublikamizda mulkchilik shakllarini rivojlantirishga katta e’tibor qaratilayotgan va tuzilmaviy o‘zgarishlar amalga oshirilayotgan davrda ko‘pchilik muassasalarning o‘z nomlanishi va idoraviy bo‘ysunganligini o‘zgartirayotganligi, korxonalarni qayta tashkil etish, tugatish yoki yangi tashkil etilishi natijasida ularning tez harakatlanishi ro‘y bermoqda. Bularning hammasi budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi bo‘limlari ishini qiyinlashtiradi va pensiyalarni hujjatlashtirish bilan bog‘liq qo‘shimcha muammolarni keltirib chiqarmoqda. Bozor munosabatlarini shakllanishi va chuqurlashuvi jarayonida bunday muammolar yanada ko‘payib boradi. Shuning uchun hozirdanoq pensiya jamg‘armasi bo‘limlarida ish staji va pensiya badallarini elektron bazasini yuritishga o‘tish darkor. Uning ma’lumotlar bazasini soliq to‘lovchilarning identifikatsion raqami asosida yuritilishi va baza markazlashtirilgan holda boshqarilishi maqsadga muvofiq deb o‘ylayman. Jahon tajribasidan ma’lumki, pensiya jamg‘armasi daromadlari va xarajatlari mutanosibligini ta’minlash, xarajatlari ustidan samarali nazorat tizimini yo‘lga qo‘yish, daromadlarini o‘z vaqtida shakllantirish, tushumlarni uzluksiz tushishini ta’minlash ular samarali faoliyatining muhim omili hisoblanadi. Tayinlangan pensiya va nafaqalarni o‘z vaqtida va belgilangan hajmda mablag‘ bilan ta’minlashda pensiya jamg‘armasi daromadlarini barqaror darajada bo‘lishi talab etadi. Shu bilan birga, vaqt rejimida kelib tushishi kerak bo‘lgan tushumlarni xarajatlar hajmiga mutanosib ravishda ta’minlab borish bir muncha murakkab jarayondir. Umuman, aholining keksayishi o‘sib borayotgan bir sharoitda pensiya ta’minotiga va pensiya yoshidagilarga xizmat ko‘rsatishga (tibbiy xizmat, pensionerlarni boqish va hk.) ketadigan xarajatlarga manbalar qidirish muammosini dolzarb qilib qo‘ymoqda. Yevropa mamlakatlarida aholining keksayishi bilan bog‘liq pensiya ta’minotiga xarajatlar yaqin 10-30-yil ichida YaIM ning 14-20 foizidan oshib ketdi. Ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, 60 yoshli keksalar aholining umumiy sonida 2005-yil 6,2 fozini tashkil etgan bo‘lsa, 2015-yilga kelib bu ko‘rsatkich 8,5 foizga yetdi. 40 Shu bois ham, respublikamizda istiqbolda umumiy aholi tarkibida keksalar salmog‘ining oshib borishi pensiya jamg‘armasi daromad manbalarini barqaror darajasini ta’minlashni, daromad manbalarini kengaytirishni taqazo etmoqda. Mamlakatimiz pensiya ta’minotining moliyaviy muammolari ko‘p jihatdan imtiyozli pensiya ta’minoti muammolari bilan bog‘liq. 2011 yil 1 yanvardan boshlab ko‘plab maqsadsiz, samarasiz imtiyozlarning kamaytirilishiga qaramasdan hozirda ularning soni jami yoshga doir pensiya oluvchilar tarkibida 40 foizdan ortiq qisminini tashkil etadi. Rejalashtirilgan birdamlik, taqqsimot tizimida imtiyozli pensiyalar alohida kategoriyadagi mehnat faoliyati kasblar va lavozimlarga, zararli mehnat sharoitlari va pasaytirilgan ish haqini kompensatsiyalashning o‘ziga xos yo‘li sifatida qaralib kelingan. Biroq, bozor munosabatlariga o‘tish sharoitida, korxonalar haq to‘lashning miqdori va shaklini, shuningdek mehnat sharoitlarini o‘zlari belgilaganida, imtiyozli pensiya ta’minoti o‘zining avvalgi maqomini yo‘qotmadi. Zararli va og‘ir mehnat sharoitlari uchun beriladigan kompensatsiya bugungi kunda ishlovchilarning ish haqlari miqdoriga kiritilgan. Bundan tashqari ko‘pchilik kasb turlari, yangi, ancha zamonaviy zararsiz, ilg‘or texnologiya va mexanizmlar qo‘llanilayotganligi sababli, oldingidek zararli va og‘ir hisoblanmaydi. Bularni inobatga olgan holda imtiyozli asosda pensiyaga chiqishdan bosqichma- bosqich voz kechish lozim. “Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida”gi qonunning 14-moddasiga asosan texnologiyadagi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi o‘zgarishlar, xodimlar soni (shtati) yoki ish xususiyatining o‘zgarishiga olib kelgan ishlar hajmining qisqarganligi yoxud korxonaning tugatilganligi munosabati bilan ishdan ozod etilgan va ishsiz deb e’tirof etilgan shaxslar: erkaklar - 58 yoshga to‘lganda va ish staji kamida 25 yil bo‘lgan taqdirda; ayollar - 53 yoshga to‘lganda va ish staji kamida 20 yil bo‘lgan taqdirda pensiya olish huquqiga ega bo‘ladilar va pensiya Aholini ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan qoplanadi. Oxirgi yillarda yagona ijtimoiy to‘lovdan bu jamg‘armaga faqatgina 0,1 foiz miqdorida ajratma ajratilayotgani bu imtiyoz bo‘yicha pensiya tayinlashni qisqarib ketganligiga sabab bo‘lmoqda. hozirda bu imtiyoz bo‘yicha pensiya oluvchilar oz miqdorni tashkil qilmoqda. Arxiv xizmati faoliyatidagi ko‘plab aniqlanayotgan kamchiliklardan kelib chiqib, arxivlarga topshirilayotgan hujjatlarning sifatsizligi hamda umuman topshirmaslik holatlari ommaviy uchrayotganligi ayniqsa tugatilgan tadbirkorlik subyektlarining tugatishda ish staji va ish haqiga doir ma’lumotlar arxiv idoralariga topshirilmay bekilib yoki tugatilib ketayotganligi ham tashvishli hol sifatida qaralmog‘i zarur. Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining tashqi mehnat migratsiyasi masalalari bo‘yicha agentligi Vazirlar Mahkamasining qarori asosida hozirgi paytda chet elda (asosan Koreya Respublikasida) mehnat qilib kelgan fuqarolarning ish stajini tasdiqlab, ularning mehnat daftarchalariga tegishli yozuv kiritish bilan shug‘ullanmoqda. Biroq, chet elda ishlab kelgan fuqarolar tomonidan qachon, qancha ijtimoiy sug‘urta badali Pensiya jamg‘armasiga 40 D.RRasulova. Chexiya pensiya ta ‘minoti tizimi va uning isloh qilinishi. Bozor, pul, kredit. 2013y, 3-son, 58-bet to‘langanligi to‘g'risida ma‘lumotlar bazasi mavjud emas. Hatto bu borada Davlat Soliq Qo‘mitasi ham nazorat o‘rnatmagan. Asosiy sabab ushbu badallarni to‘lash ixtiyoriy ravishda amalga oshirilib, faqat badal to‘langan davr ish stajiga qo‘shilishi belgilangan. Mehnat va Moliya vazirligi hamda Davlat soliq Qo‘mitasi, Markaziy bank birgalikda chet elda mehnat qilgan fuqarolarning sug‘urta badallarini Pensiya jamg‘armasiga to‘lash va mehnat stajini inobatga olish bo‘yicha Nizom ishlab chiqish hamda belgilangan tartibda tasdiqlash lozim. Bunda, ma’lumotlar bazasini Pensiya jamg‘armasida shakllantirish (keyinchalik pensiya tayinlashda foydalanish uchun), agentlik davriy ma’lumotlar taqdim etib borishi va shunga asosan mehnat daftarchalariga tegishli yozuv kiritish huquqi Pensiya jamg‘armasining hududiy boshqarmalariga berilishi zarur deb hisoblaymiz. Pensiya tizimidagi muhim kamchiliklardan yana biri pensiya miqdorining kamligi va pensiya ta’minotidagi mavjud tenglashtirish tamoyilidir. Bunga asosiy sabablar pensiya sohasida imtiyozlarning katta miqdordagi ulushi yaqin kunlarga qadar saqlanib kelganligi, mehnat stajiga ko‘plab qo‘shimchalar berish, mustaqillikning dastlabki yillari davrida jamg‘armaga majburiy to‘lovlarning o‘z vaqtida tushishi va to‘g‘ri hisoblanishiga katta e’tibor berilmaganligi va albatta yaqin kunlarga qadar Pensiya jamg‘armasidan o‘z maqsadiga nomuvofiq ravishda nafaqalarga moliyalashtirilib kelinganligidir. Bundan kelib chiqadiki, iqtisodiyotning hozirgi holatida pensiya miqdoriga va uning tabaqalashuv darajasiga jiddiy ta’sir ko‘rsatish imkoniyatlari yo‘q, chunki badal to‘lovchilardan qancha mablag‘ tushsa, shuncha mablag‘ pensionerlar o‘rtasida taqsimlanishi mumkin. Eng kam pensiyani miqdorining mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdori bilan amaldagi aloqasi pensiya miqdorini shakllantirish tamoyili bilan munosib emas, hukumat pensiya va boshqa ijtimoiy to‘lovlarning oshirish imkoniyatini oldindan tahlil qilmasdan turib mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdorini oshira olmaydi. Pensiya ta’minoti qonunchiligiga ko‘ra, pensiya tayinlashda uning miqdori o‘rtacha ish haqi miqdoridan kelib chiqib belgilanadi va uning pensiya tayinlashdagi yuqori hisobga olish miqdori o‘rtacha ish haqining 8 barobarini tashkil etadi. Pensiyaning eng kam va eng yuqori darajalaridagi farqlanishning keskinligi pensiya tizimining rag‘batlantiruvchilik rolini samarali amalga oshirilishini va ishlashini ta’minlamaydi. Download 490.07 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|