3-mavzu. Rivojlanish falsafasi Reja

Kategoriya tushunchasi va uning tasnifi. Kategoriya nima? Bu savolga javob 
berish uchun biz qanday fikrlashimiz va o‘z fikrlarimizni boshqa odamlarga 
qanday etkazishimizni ko‘rib chiqamiz. Biz tushunchalar, mulohazalar va 
mushohadalar ko‘rinishida fikrlaymiz. Fikrlash jarayonining asosiy materiali 
tushunchalar bo‘lib, predmetlar o‘z umumiy va muhim belgilarida ular orqali 
fikrlanadi. Tushunchalar yordamida biz voqea va hodisalar ma’nosini anglaymiz, 
ularning o‘zimiz uchun ahamiyatini aniqlaymiz. Tushuncha va tushunish 
o‘zakdosh so‘zlardir, shu sababli bizning dunyoni tushunishimiz, dunyoga ongli 
munosabatimiz inson ixtiyorida mavjud bo‘lgan tushunchalar apparati bilan 
belgilanadi. Biz o‘z fikrlarimizni so‘zlar yordamida ifodalaymiz. So‘z – fikr va 
dunyo o‘rtasidagi vositachi. U fikrlash omili, fikrni ifodalash, uni boshqalarga 
etkazish vositasi hisoblanadi. So‘z boyligimiz qancha katta bo‘lsa, bizning dunyoni 
anglash borasidagi imkoniyatlarimiz shuncha keng bo‘ladi. Ob’ektiv borliqni 
aniqroq va teranroq aks ettirish uchun inson fikrlash mantiqiy vositalarining 
muayyan majmuini, tushunchalarning muayyan doirasini yaratadi. Tushuncha – bu 
shunday bir fikrki, unda narsaning takrorlanuvchi xossalari, aloqalari va 
tomonlari aks etadi. Tilda tushuncha so‘z bilan ifodalanadi. Masalan, «talaba», 
«universitet», «auditoriya» so‘zlari muayyan darajada umumiy va abstraktdir. 
Ammo shunday tushunchalar ham borki, ularda shunchaki umumiy emas, balki 
o‘ta umumiy narsalar va hodisalar qayd etiladi. Bunday tushunchalar juda yuqori 
darajadagi mavhumlashtirish (muayyandan uzoqlashish) mahsuli hisoblanadi.
Mana bunday mavhumlashtirishning taxminiy yo‘li: «bu atirgul» («bu» so‘zi bilan 
aniq belgilangan); «atirgul» (bu erda «bu» ishorasi mavhumlashtirilgan); «atirgul» 
so‘zi «bu atirgul» iborasidagidan umumiyroq narsani qayd etadi. Shundan so‘ng bu 

---

iboraga «gul» so‘zini qo‘shamiz va u amalda mavjud barcha gullarni qamrab oladi. 
Shunday qilib biz gullarning muayyan rang-barangligidan fikran uzoqlashamiz, 
chunki e’tibor barcha gullarda mavjud bo‘lgan umumiy jihatga qaratiladi. 
«O‘simlik» so‘zi butun o‘simliklar dunyosini o‘z ichiga oladi va yanada kengroq 
abstraksiya hisoblanadi. Mavhumlashtirish (muayyandan uzoqlashish) yo‘lida 
harakatni davom ettiramiz. Bu yo‘lda «tirik» tushunchasi yanada umumiyroq 
bo‘ladi, chunki o‘simliklar dunyosinigina emas, balki hayvonot dunyosini ham o‘z 
ichiga oladi. «Tiriklik» tushunchasi mavhumlashtirishning yanada yuqoriroq 
darajasida turadi. Bunday tushunchalar kategoriyalar (yunon. – asos, umumiy 
baho) deb ataladi. 
Fikr bizning dunyo bilan o‘zaro aloqa qilish tajribamizni u yoki bu darajada 
umumlashtiradi. Dunyo o‘z xossalari, narsalari va munosabatlarining rang-
barangligi jihatidan cheksiz darajada boydir. Bizning so‘z boyligimiz o‘zimiz 
yashayotgan dunyodan qashshoqroqdir. Fanda yangi kashf etilgan hodisalarni 
ifodalash uchun mos keladigan atamani topish zaruriyati tez-tez yuzaga kelishi 
tasodifiy hol emas. Bizning dunyo haqidagi tasavvurlarimizni ifodalovchi 
so‘zlarning ma’no boyligi qancha aniq bo‘lsa, tafakkurimiz shuncha teranroq 
bo‘ladi, bizning tushunchalar apparatimiz qancha keng bo‘lsa, fikrlash 
qobiliyatimiz shuncha teranroq bo‘ladi.
Har qanday tushuncha muayyan narsalar va hodisalarning jamuljam ifodasi 
hisoblanadi. Ammo uning hajmi, ya’ni unda fikrlangan narsalar va hodisalar 
miqdori har xil bo‘ladi. Masalan, har qanday xalqning tarixan vujudga kelgan tilida 
odamlar kundalik hayoti va faoliyatining tajribasi qayd etiladigan va anglab 
etiladigan tushunchalar mavjuddir. Ijtimoiy hayotning murakkablashuvi tabiiy til 
so‘z boyligining kengayishi va boyishiga turtki beradi. Fan va falsafaning 
rivojlanishi alohida maqomga ega bo‘lgan va bilish jarayonida maxsus 
funksiyalarni bajaradigan tushunchalar shakllanishiga olib keldi. Bu tushunchalar 
kategoriyalar deb nomlandi.