3-mavzu. Rivojlanish falsafasi Reja

farqlaydi. Kant barcha kategoriyalar aprior (tajribada ko‘rilmagan) xususiyatga ega 
ekanligini qayd etadi. Bilish kategoriyalarini Kant tajribaga yo‘l ochadigan 
dastlabki konstruktiv sxemalar sifatida talqin qiladi. Kategoriyalar bilayotgan inson 
hissiy taassurotlar xaosi ustiga «tashlaydigan» va har xil taassurotlarni tasniflash, 
ta’riflash va o‘zaro bog‘lashni amalga oshiradigan tushunchalar «to‘ri»ga 
o‘xshatiladi.
Hissiyot kategoriyalari tarkibiga Kant makon va vaqt tushunchalarini kiritadi. Ular 
bizning o‘z sezgi organlarimiz ko‘rsatgan narsalarni umumlashtirish va anglab 
etish qobiliyatimizni tavsiflaydi.
Idrok kategoriyalari tarkibiga Kant kategoriyalarning to‘rt turkumi: miqdor, sifat, 
nisbat va modallikni kiritadi. U inson idrokining aprior shakllari ob’ektiv va 
umumiy mazmunga ega bo‘ladi, buning natijasida tajriba umumiy va zaruriy 
ahamiyat kasb etadi, deb qayd etadi. 
Aql kategoriyalarini Kant g‘oyalar deb nomlaydi. Kant fikriga ko‘ra, g‘oya 
mumkin bo‘lgan tajriba chegarasidan chetga chiquvchi tushunchadir. G‘oyalar 
bizning amaliy va bilish faoliyatimizni tartibga keltiruvchi va tizimga soluvchi 
sxemalarga aylanadi. Ular inson faoliyatini takomillashtirishga qaratilgan tartibga 
solish funksiyasini bajaradi.
Sxema – bu bilish metodi va yo‘nalishi: u predmetni tushuntirmaydi, balki biz 
aqlga tayangan holda butun olamning xossalari va aloqalarini qanday aniqlashimiz 
lozimligini ko‘rsatadi. Tartibga soluvchi g‘oyalar sifatida Kant inson (jon) g‘oyasi, 
erkin iroda g‘oyasi va «narsa o‘zida» g‘oyasini qayd etadi. Xudo g‘oyasiga kelsak, 
Kant bu g‘oya predmetini shak-shubhasiz qabul qilish (u o‘z holicha mavjudligini 
taxmin qilish) uchun hech qanday asosga ega emasligimizni ta’kidlaydi. Bu g‘oya 
faqat bizga aql dunyodagi barcha aloqalarga oliy aql niyatining mahsuli sifatida 
qarashni amr etishini ko‘rsatadi. Boshqacha aytganda, aql bizga, Xudo borligi yoki 
yo‘qligidan qat’iy nazar, Xudo amalda mavjud, deb taxmin qilishni buyuradi. 
Ammo biz Xudoning borligini aniq bila olmaymiz, chunki Xudo g‘oyasi tajribada 
o‘z tasdig‘ini topmaydi. Xudo g‘oyasi nazariy aqlni emas, balki amaliy aqlni 
tartibga solish vositasi (regulyatori) sifatidagina ma’no kasb etadi: agar 
tabiatshunos bu g‘oyaga nafaqat regulyativ darajada, balki intuitiv darajada ham 
amal qilsa (ya’ni Xudo borligiga dalil-isbotsiz ham ishonchi komil bo‘lsa), bu 
yalqov aql sanaladi va u ilm bilan shug‘ullanmagani ma’qulroqdir. Kant aql 
g‘oyalarini notanqidiy idrok etishdan saqlanishga chaqirgani bejiz emas: uning 
fikricha, aql g‘oyalari nafaqat konstruktiv, balki destruktiv rol o‘ynashi ham 
mumkin. Aql tajribada sinalgan bilim chegarasidan chetga chiqqan va faqat 
tajribada hech qachon ko‘rilmaydigan sof tushunchalar bilan ish ko‘rgan har bir 

---

holda shunday bo‘ladi. Haqiqiyligi yoki soxtaligini biron-bir tajribada aniqlash 
mumkin bo‘lmagan fikrlar ham mavjud. Yuqorida ko‘rsatilgan sabablarga ko‘ra 
fan hisoblanmaydigan metafizika (Kant bo‘yicha- falsafa) tushunchalari ana 
shunday xususiyatga ega. Kant inson doim tajribada ko‘rilgan bilim chegarasidan 
chetga chiqish va tabiiy fanlarning imkoniyatlari cheklangan bilimlarini butun 
dunyoga nisbatan tatbiq etishga harakat qilishini ta’kidlaydi. Tajriba chegarasidan 
chetga chiqish bizni, masalan, dunyo vaqtda va makonda cheklangan – dunyo 
vaqtda va makonda cheksizdir, dunyoda hamma narsa maqsadga muvofiqdir – 
tabiatda maqsadga muvofiqlik mavjud emas, Xudo bor – Xudo yo‘q kabi qarama-
qarshi fikrlarning ikkalasi ham haqqoniy ekanligini isbotlashimiz mumkin bo‘lgan 
aqlning yanglishishlariga olib keladi.
Barcha kategoriyalarni Kant ongimizning bilish ob’ektiga emas, balki sub’ektiga 
tegishli bo‘lgan aprior elementlari deb e’lon qiladi. Aprior elementlar deganda 
tug‘ma emas, balki individning rivojlanish jarayonida o‘zlashtirilgan elementlar 
tushuniladi.
Kant mulohazalarining mantig‘ini tushunish uchun bola nutq qobiliyatining 
rivojlanishini kuzatamiz. Bunda biz bola so‘zlarni ularning umumiy qabul qilingan 
ma’nosida emas, balki mazmunini o‘zi o‘zlashtirgan so‘zlar bilan o‘xshashlik 
bo‘yicha qo‘llashini albatta payqaymiz. «Oyi, mening umurtqam qaerda?», deb 
so‘raydi sizdan kichkintoy o‘g‘lingiz. – «Mana u», deb uning umurtqasini 
ko‘rsatasiz. «Yo‘q, - deb u bosh chayqaydi, va mening umurtqam mana bu erda», 
deb qo‘li bilan o‘z qulog‘ini ko‘rsatadi. Bu misol bola tug‘ilgan paytdan boshlab 
tayyor nutq shakllarini o‘zlashtirishini tasdiqlaydi. Bolaning shaxsiy hayot tajribasi 
yangi so‘zlarni o‘zlashtirish izidan quvib etolmagani bois, u mazkur so‘zlarga 
o‘zining tor tajribasidan olingan muayyan ma’noni yuklaydi. Avvaliga so‘z shakli, 
so‘ngra uning tajribadan olinadigan ma’nosi, avval so‘zlar, so‘ngra – tushuncha, 
so‘zlar esa odamlar o‘tgan avlodlari madaniyatining yutuqlaridan olinadi: «apriori» 
- so‘zma-so‘z tarjimada «avvalgidan» deganidir.
Kant mulohazalari zamirida bola tug‘ilgan paytdan boshlab shakllangan til, nutq, 
fikrlash mantiqi va madaniyatga duch keladi, degan fikr yotadi. Til, tayyor 
mantiqiy shakllar taassurotlar xaosini muayyan darajada tartibga solish, borliq 
manzarasiga oqilona tus berish uchun imkoniyat yaratadi. Kant fikriga ko‘ra, til 
hissiy taassurotlar tajribasidan oldin keladi, ilmiy va odatdagi bilishning zaruriy 
omili hisoblanadi. Mushohada yuritish va idrok etish shakllarining apriorligi 
g‘oyasi Kantga hissiy va oqilona bilishning birligini ko‘rsatish imkonini beradi: 
«sezgilar yordamida biz narsalarni bilamiz va faqat bilishgina bizga mushohada 
yuritish imkonini beradi; narsalarni biz aql bilan idrok etamiz va idrok etish 
natijasida tushunchalar yuzaga keladi»
6
. Aql mulohazalarining dalil-isboti «faqat 
shunga asoslanadiki, ular har qanday tajribaning intellektual shaklini tashkil etadi 
va shu sababli ularning qo‘llanilishi doim tajribada ko‘rsatilishi mumkin»
7
. 
Umuman olganda, tajribada tasdiqlanmagan har qanday tushuncha uydirmadan 
boshqa narsa emas.
6
Кант И. Соч. Т. 6. -М.: АСТ, 1999. – С.127. 
7
Там же, – С.127 

---

Kant taklif qilgan falsafiy kategoriyalar tasnifi borliq va bilish kategoriyalarinigina 
o‘z ichiga olmaydi. Kant falsafasining tarkibiy qismini «Sof aqlning tanqidi» - 
«Amaliy aql tanqidi» va «Mulohaza yuritish qobiliyatining tanqidi» asarlari ham 
tashkil etadi. Bu asarlarda mutafakkir insonning ma’naviy qobiliyatlarini axloq va 
estetika kategoriyalarida tavsiflaydi. Shunday qilib, Kant shunday bir o‘ziga xos 
tizimni yaratadiki, u Evropa falsafiy tafakkuriga, ayniqsa nemis falsafasiga juda 
kuchli ta’sir ko‘rsatdi.
Kant g‘oyalari nemis idealizmining taniqli namoyandalari – Fixte, Gegel, Shelling 
asarlarida tanqidiy yondashuv bilan qayta ishlandi va rivojlantirildi. 
I.Fixte falsafaga axloqiy qonun oliy tamoyili sanalgan mustaqil ontologik asos 
sifatidagi faoliyat kategoriyasini kiritdi. Shu sababli Fixte bilishni ham sub’ekt, 
ya’ni «Men» (uning terminologiyasida) faoliyatining mahsuli sifatida tushunadi. 
Bilish ob’ekti («Men emas»)ga kelsak, u inson «Meni»ning mahsuli sanalsa-da, 
lekin amalda mavjud bo‘lgan narsa emas. Shu o‘rinda, inson dunyoning 
yaratuvchisi ekan-da, degan tabiiy bir savol tug‘iladi. Fixte o‘z nuqtai nazarini 
shunday tushuntiradi: «Men emas», ya’ni tabiat «narsa o‘zida», ya’ni ob’ektiv 
borliqdir, lekin bizning «narsa o‘zida» haqidagi bilimimiz o‘z taassurotlarimizni 
anglab etishimizdan boshqa narsa bo‘lmay, ularning manbai «narsa o‘zida» emas, 
balki aql-zakovatimiz harakati, ya’ni «sof Men»dir. Fixte mushohadaga asoslangan 
bilimning rolini inkor etmagan holda, tabiatni bilishni ham, insonning tabiat 
ustidan hukmronligi doirasini kengaytirishni ham ta’minlaydigan amaliyotni 
birinchi o‘ringa qo‘yadi. Faoliyat nazariy ish ko‘radigan biluvchi «Men» bilan 
«Men emas» dunyosi o‘rtasidagi bog‘lovchi bo‘g‘indir, shu sababli real borliqni 
faqat amaliy harakatlar yordamida bilish mumkin. Amalda inson tabiat 
predmetlarini o‘z ehtiyojlariga muvofiq o‘zgartiradi va shu bois o‘zgartirilgan 
tabiatni insonning o‘zi aniq aks etadi. Fixtening xizmati shundaki, u nazariy 
muomalaga, falsafiy kategoriyalar tizimiga amaliyot tushunchasini kiritadi va shu 
tariqa bilish nazariyasini ham, antropologiya, ya’ni inson haqidagi ta’limotni ham 
sezilarli darajada boyitadi.
Ma’lumki, G.Gegel falsafasining eng kuchli tomoni dialektika hisoblanadi. U 
dialektikani mantiq va bilish nazariyasi bilan tenglashtiradi. Gegel falsafasida 
dunyo mutlaq ruhning o‘z-o‘zini rivojlantirishi sifatida namoyon bo‘ladi. Mutlaq 
ruh bir vaqtning o‘zida ham substansiya (borliq asosi), ham sub’ekt, ya’ni o‘z 
rivojlanishi va bilishining manbaidir. Inkorni-inkor Gegel falsafasining asosiy 
tamoyili hisoblanadi. Ikki tomonlama inkor etish g‘oyasiga muvofiq mutlaq 
g‘oyaning rivojlanishi quyidagi uch bosqichdan o‘tadi: sof borliq (tezis), yo‘qlik 
(antitezis); mavjud borliq vujudga kelish va yo‘q bo‘lish sifatida, shakllanish 
(sintez). Bilishning uch bosqichi (triada) g‘oyasi Gegel falsafasini to‘la qamrab 
oladi. Nafaqat Gegelning butun falsafasi, balki u ilgari surgan fikrlarning har bir 
kichik hujayrasi ham uch qismga bo‘linadi («Mantiq fani», «Naturfalsafa», «Ruh 
falsafasi»). Masalan, mantiqni Gegel ilohiy aqlga mos keladigan sof aql sohasi 
sifatida ta’riflaydi. U uch qismdan iborat: 
- borliq;
- mohiyat; 
- tushuncha. 

---

Mantiqning birinchi qismida Gegel borliq tushunchasini tavsiflovchi kategoriyalar: 
sifat, miqdor, me’yorga ta’rif beradi. Sifatni Gegel «borliq bilan ayniy bo‘lgan 
bevosita muayyanlik» deb ta’riflaydi. Ayni shu sababli predmet o‘z sifatini 
yo‘qotar ekan, o‘zining avvalgi mohiyatini ham yo‘qotadi
8
. Miqdor sifatning 
inkoridir: «Miqdor sof borliq bo‘lib, unda muayyanlik borliq bilan ayniy emas, 
balki yo‘qolgan yoki befarq tus oladi»
9
. Me’yor – predmet borlig‘ining, miqdor 
o‘zgarishlarining shunday bir chegarasiki, bunda predmet o‘zining aniq sifatini 
yo‘qotmaydi. Miqdor o‘zgarishlari me’yori chegarasidan o‘tar ekan, predmet yangi 
sifat holatiga o‘tadi.
Gegel dialektikasida mohiyat haqidagi ta’limot-bu harakatlantiruvchi kuch 
haqidagi ta’limotdir. Mohiyat ichki ziddiyat, qarama-qarshiliklarning ayniyligi 
demakdir. Ayniyatni Gegel tafovutni o‘z ichiga oluvchi nisbiy ayniyat sifatida, 
dialektik tushunadi. Gegel ayniyatning matematik tipdagi (A

A qabilidagi) formal-
mantiqiy talqinini tanqid qiladi. Ayniyat haqidagi ta’limotda Gegel ayniyat, 
tafovut, qarama-qarshiliklar, ziddiyatlar kabi tushunchalarga ta’rif beradi. Gegel 
mohiyatni u yoki bu darajada tavsiflovchi ayrim boshqa kategoriyalar, chunonchi: 
asos, hodisa, mavjudlik, namoyon bo‘lish, munosabat, borliq, substansiyalilik, 
kauzallik, o‘zaro bog‘lanishni ham ko‘rib chiqadi. Gegel mohiyat refleksiya 
sifatida ham, ob’ektivlik omili sifatida ham tavsiflanishi mumkinligini qayd etadi. 
Mohiyat hodisadan ayri holda mavjud narsa emas, hodisa esa mohiyatni 
yashiruvchi narsa emas, u mohiyat bilan uzviydir. Mohiyat hodisada qanday 
namoyon bo‘lishini va hodisa mohiyatni qanday ifodalashini ko‘rish lozim. 
Mohiyat ko‘rinish (ro‘yo) va namoyon bo‘lishga ajratish mumkin bo‘lgan 
hodisaning tomoni hisoblanadi. Ammo ro‘yo ham hodisani nafaqat niqoblaydi, 
balki uni namoyon etadi.
Tushuncha haqidagi ta’limotda Gegel ob’ektiv tushunchani farqlaydi u 
narsalarning o‘zida yashaydi, uning mavjudligi tufayli narsalar mohiyat kasb etadi, 
narsani anglash uning tushunchasini anglash demakdir. Sub’ektiv tushuncha 
bizning borliqni bilish usulimiz sifatida ta’riflanadi. Umuman olganda Gegel 
mantig‘ida tushunchalar (kategoriyalar)ning rivojlanuvchi tizimi o‘z ifodasini 
topadi. Uning fikricha, tushunchalar dialektikasi narsalar dialektikasini belgilaydi. 
Har bir kategoriya muayyan mazmunga ega bo‘ladi va inkorni-inkor tamoyiliga 
ko‘ra hal qilinadigan o‘z qarama-qarshiligining mavjudligini nazarda tutadi. 
Natijada yanada umumiyroq tushunchalar tizimi vujudga keladi. 
Gegel o‘z naturfalsafasida o‘zi yashagan davrning o‘ziga ma’lum bo‘lgan ilmiy 
tasavvurlarini bayon etadi. U tabiatni mutlaq ruhning o‘zgacha borlig‘i sifatida 
tavsiflaydi va uning vazifasi o‘z falsafasining uchinchi qismi – ruh falsafasida 
amalga oshadigan sintezga zamin yaratishdan iborat ekanligini qayd etadi. Gegel 
ta’riflab bergan tabiatni o‘rganishning asosiy tamoyillari hozirgi kunda ham o‘z 
ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Bular: antireduksionizm, tabiatni o‘rganishga 
nisbatan yaxlit yondashuv, tabiatning asosiy sohalari: mexanika, fizika, 
organikaning o‘ziga xos xususiyati kabilardir.
8
Қаранг: Гегель Г.В.Ф. Энциклопедия философских наук. Т. 1. – М.: Прогресс, 1974. – С.228 
9
Гегель Г.В.Ф. Соч. Т. 1. – М.: 1999. – С.170. 

---

XX asrda biz yashayotgan sayyora qiyofasi butunlay o‘zgardi. Insonning ishlab 
chiqarish faoliyati insoniyatni dunyo miqyosidagi ekologik tanglikka giriftor etdi. 
Yutuqlar va ziddiyatlardan iborat og‘ir va mashaqqatli globallashuv jarayoni yuz 
berdi. Fanda, xususan astrofizikani, Olamning kelib chiqishini o‘rganish borasida 
erishilgan ajoyib yutuqlar, ehtimollik nazariyasini matematik asoslash, sistemalar 
umumiy nazariyasi, turli tipdagi sistemalarning qonuniyatlari haqidagi 
tasavvurlarning rivojlanishi va hokazolar dialektikaning kategoriyalar apparatini 
sezilarli darajada boyitdi va ularga aniqlik kiritdi. Dialektika kategoriyalari 
haqidagi tasavvurlarga sinergetika ham jiddiy tuzatishlar kiritmoqda. (Uning 
kategoriyalarini biz tegishli bo‘limlarda ko‘rib chiqamiz).
So‘nggi o‘n yilliklarda falsafiy tadqiqotlar doirasiga butunlay yangi soha – 
virtualistika kirib kelmoqda. Uning falsafiy maqomini va kategoriyalar tizimini 
belgilash shakllanish bosqichini boshdan kechirmoqda. Hozirgi zamonda falsafada 
ilmiy va noilmiy bilishning nisbati, bilish sub’ektining roli, falsafiy 
kategoriyalarning bilish jarayoni va odamlar amaliy faoliyatidagi rolini 
tushunishga nisbatan yondashuvlarda tub o‘zgarishlar yuz bermoqda. Bu falsafa 
o‘tmishning falsafiy tafakkuri erishgan yutuqlardan voz kechyapti, degan ma’noni 
anglatmaydi. O‘tmish mutafakkirlarining dunyoqarashi qanday qonunlarga 
muvofiq o‘zgargan bo‘lsa, hozirgi zamon falsafasi ham shu qonunlarga muvofiq 
o‘zgarmoqda va rivojlanmoqda: fan va amaliyot muqarrar tarzda bizning dunyo 
haqidagi tasavvurlarimizga tuzatishlarini kiritmoqda.