3-mavzu. Rivojlanish falsafasi Reja

Bahona va shart. Sabab, bahona va shartni farqlash lozim. Bahonani sub’ektiv 
sabablar qatoriga kiritish mumkin. Bunda voqea yoki sherikning harakati o‘zining, 
odatda, noto‘g‘ri javob harakatlarini oqlash maqsadida talqin qilinadi va 
baholanadi. Shartlar-amaldagi yoki ehtimol tutilgan sababning mavjudlik muhitini 
tashkil etadigan ichki omillar va tashqi munosabatlar majmuidir. Sinergetika 
muhitga yagona negiz, bo‘lg‘usi tuzilmaning rang-barang shakllari manbai, 
rivojlanishning turli yo‘llari uchun maydon sifatida qaraydi. Sabab-oqibat 
munosabatlari tizimida shartlarning amaldagi ahamiyatini tushunish uchun 
quyidagi misolni ko‘rib chiqamiz. Fuqaro A. xotini suzishni bilmasligidan 
xabardor bo‘lgani holda, undan qutulish uchun uni dengiz bo‘ylab sayohatga 
yuboradi. Oqibatda xotini suvga cho‘kib o‘ladi. Erning harakatlari xotin o‘limining 
sababi hisoblanadimi? Bu misol shartlar o‘z holicha oqibat sababi bo‘la 
olmasligini, lekin sababning amalga oshishiga ko‘maklashadigan yoki monelik 
qiladigan omil hisoblanishini ko‘rsatadi.
Sinergetika sababiyat haqida. Sababiyat haqidagi falsafiy qarashlar uzoq 
evolyusiya jarayonini boshdan kechirdi. Mexanistik yondashuv sababni sirtdan 
ko‘rsatilgan ta’sir sifatida talqin qiladi. Dunyo jismlarning tartibga solingan, 
oldindan aytish mumkin bo‘lgan aniq o‘zaro aloqasi sifatida tasavvur qilinadi. 
Tasodifning mavjudligi rad etiladi. Sababiyat zanjirlari chiziqli xususiyat kasb 
etadi, oqibat sabab ta’siriga proporsional bo‘ladi. Binobarin, sababiyat zanjirlariga 
qarab rivojlanish jarayonining o‘tmishini ham, kelajagini ham aniqlash mumkin. 
Ammo ilmiy bilimning rivojlanishi mexanistik determinizmning asossizligini 
namoyish etadi. Sinergetika yo‘nalishi asoschilaridan biri I.R.Prigojin mexanistik 
determinizmga shunday baho beradi: «Dinamika ratsionalistik modelining mahsuli 
sifatida tushunilgan determinizm endilikda ayrim hollardagina namoyon bo‘luvchi 
xossa bilan bog‘lanadi»
12
, deb baho beradi.
Fan rivojlanishi bilan sabab-oqibat aloqalarining statistik qonuniyatlari va 
ehtimoliy tabiati haqidagi tasavvur yuzaga keladi. Murakkab sistemalarning o‘z-
o‘zini tashkil etishi haqidagi fan – sinergetika determinizm talqiniga ma’lum 
aniqliklar kiritdi. Bir qator ilmiy dalillar olimlar har qanday tabiiy hodisalar 
stoxastik xususiyatga ega va muayyan noaniqlik sharoitida yuz beradi, degan 
xulosa chiqarishiga olib keldi. Murakkab sistemalar uchun, odatda, rivojlanishning 
bir necha muqobil yo‘llari mavjud bo‘ladi. Sinergetika sabab-oqibat aloqalari 
nomutanosib sistemalarda namoyon bo‘lishining o‘ziga xos xususiyatlarini ochib 
beradi. Bu sistemalarning rivojlanishi ko‘p variantlidir. Bunda evolyusiyaning har 
qanday turi emas, balki yo‘llarning muayyan doirasi mavjud bo‘lishi mumkin. 
12
Пригожин И. Некоторые проблемы саморазвивающих систем // Вопросы философии. 1989. №8. – 
С4 

---

Rivojlanishda kutilmagan burilishlar yuz berish ehtimoli mavjud, chunki u 
tasodifiy aloqalar orqali sodir bo‘ladi. Nomutanosib sistemalar tashqi omillarga 
o‘ta ta’sirchandir. Shu bois intensivlik darajasiga ko‘ra ahamiyatsiz bo‘lgan 
ta’sirlar ham kutilmagan natijalarga olib keladigan shikastli oqibatlar sababi 
bo‘lishi mumkin.