3-mavzu. Rivojlanish falsafasi Reja

Zaruriyat va tasodif dialektik aloqadorligi quyidagilarda namoyon bo‘ladi.
Ichki va tashqi narsalar tushunchalari nisbatdosh ekanligini e’tiborga olish 
muhimdir. Bir jihatdan ichki bo‘lgan narsa boshqa bir jihatdan tashqi xususiyat 
kasb etadi. Masalan, sayyoralarning Quyosh sistemasi orbitalari bo‘ylab harakati 
bu sayyoralarni o‘zaro bog‘lovchi va ular aylanayotgan orbitalar shaklini 
belgilovchi ichki munosabatlar bilan belgilanadi. Quyosh sistemasiga nisbatan 
boshqa kosmik ob’ektlar tashqi muhitni tashkil etadi. Ammo Quyosh sistemasi 
galaktika elementi bo‘lib, yulduzlararo makonda muayyan o‘rin egallaydi. Shu 
sababli ayni shu ob’ektlar Quyosh sistemasi sayyoralari evolyusiyasining ham, 
ularga yaqin kosmik jismlar evolyusiyasining ham ichki manbai hisoblanadi. Shu 
boisdan zaruriyat va tasodif tushunchalari ham nisbatdoshdir: bir jihatdan tasodifiy 
bo‘lgan narsa boshqa bir jihatdan zaruriy hisoblanadi.
Zaruriyat va tasodif qarama-qarshiliklar bo‘lsa-da, lekin ular birdir. Har qanday 
hodisa ichki zaruriyat tufayli yuz beradi, ammo uning yuz berishi ko‘p sonli tashqi 
omillar bilan bog‘liq bo‘lgani bois, zaruriyatni tasodif muqarrar tarzda to‘ldiradi. 
Bu zaruriyat ham, tasodif ham sof holda mavjud bo‘lmasligini anglatadi. Tasodif – 
zaruriyatning namoyon bo‘lish shaklidir. Zaruriyat, sabab, qonunni kashf etish – 
ahamiyatsiz, tasodifiy narsalarni mavhumlashtirish demakdir.

---

Bir qarashda zaruriyat sababiyatga zid bo‘lib tuyuladi. Bu ziddiyat yo tasodifiy 
hodisa sababga ega emasligi bilan, yo tasodifiy hodisalar umuman bo‘lmasligi 
bilan izohlanishi mumkin. Amalda har qanday, shu jumladan tasodifiy hodisa ham 
muayyan sababga ega bo‘ladi. XVII-XVIII asrlarda zaruriyat va tasodif talqinida 
tabiatda tasodif mavjud emas, degan tasavvur hukm surgan. Ingliz faylasufi 
T.Gobbs: «Ertaga yog‘adigan yomg‘ir zarur, ya’ni zaruriy sabablar bilan 
belgilangan; lekin biz unga tasodifiy deb qaraymiz va uni shunday ataymiz, zero 
amalda mavjud sabablarni hali bilmaymiz. Umuman olganda, zaruriy sababini biz 
ko‘ra olmaydigan narsa tasodifiy deb ataladi»
13
, deb qayd etgan. Shunga o‘xshash 
fikrni Golbax ham ilgari suradi: «Tabiatda biron-bir hodisa tasodifan yuz berishi 
mumkin emas; hamma narsa muayyan qonunlarga bo‘ysunadi; bu qonunlar faqat 
muayyan oqibatlarning sabablar bilan zaruriy aloqasi hisoblanadi... Atomlarning 
tasodifiy birikishi haqida gapirish yoki ayrim oqibatlarni tasodif bilan bog‘lash 
jismlarning harakatlanishi, uchrashishi, birikishi yoki ajralishi qonunlarini 
bilmaslikni tan olish demakdir»
14
. Ko‘rib turganimizdek, tasodif sababi noma’lum 
bo‘lgan zaruriyat sifatida talqin qilingan. Sababi aniqlangani zahoti tasodif 
zaruriyat sifatida namoyon bo‘ladi. Bu – mexanistik materializm talqini. Tasodif 
ilmiy nazariyalardan quvg‘in qilingan, u ikkinchi darajali, yordamchi, ahamiyatsiz 
omil deb hisoblangan. Tasodifning inkor etilishidan dunyoda hamma narsa zarur, 
degan xulosa kelib chiqadi. Mazkur yondashuvning tadrijiy oqibati o‘laroq 
fatalizm yuzaga keladi: nimaiki yuz bermasin, hatto ahamiyatsiz voqealar ham 
zarur, muqarrar bo‘lib, sabab-oqibat aloqalarining cheksiz zanjiridagi ajralmas 
bo‘g‘in hisoblanadi. Fatalistik tasavvur har qanday voqeani muqarrar deb biladi. 
XIX asr boshidagina zaruriyat va tasodifning aloqasi Gegel dialektikasida ko‘rsatib 
berildi.