3-Mavzu. Sanoat inqilobi va uni jahonning turli mintaqalariga ta’siri. Reja

gravyurada ingliz paxta zavodida ishchi (va usta) tasvirlangan. 
Sanoat jamiyatining yuksalishi dunyoni butunlay o'zgartirdi. 20-asr boshlarida 
yuqori darajada sanoatlashgan mamlakatlar nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy jihatdan ham 
kuchli davlatlar edilar. Germaniya, Fransiya, Angliya, Yaponiya va AQShning hukmron 
davlatlari o'z mamlakatlarining rivojlangan iqtisodiyotiga tayanishdi. Sanoatlashtirish 
iqtisodiyotning kapitalistik tuzilishi bilan birgalikda davlatni qo'llab-quvvatlash va 

---

10 
moliyalashtirish uchun nihoyatda samarali va samarali vositani yaratdi. Yigirmanchi asr 
davomida bozorga yo'naltirilgan kapitalistik demokratiya dunyoning eng boy 
mamlakatlariga aylandi. 
19-asrda sanoat inqilobining bevosita ta'siri har doim ham ijobiy oqibatlarga olib 
kelmadi. Shaharlarning urbanizatsiyasi va kambag'allarning oqimi tufayli ko'pchilik 
yashash sharoitlarining yomonlashishini his qilishdi. Ochlik va kasallik paydo bo'ldi. 
Foyda olish uchun xarajatlarni iloji boricha pastroq qilishni istagan fabrika egalari 
(kapitalistlar) bilan kam maoshli va ezilgan ishchilar (proletariat) o'rtasidagi masofa 
sinfiy ziddiyatlarni keltirib chiqardi. 19-asrdagi Evropaning yomon yashash sharoitlari 
1848 yilda Kommunistik manifestni nashr etgan Karl Marks kabi faylasuflarga ta'sir 
ko'rsatdi. Sanoatlashtirish nafaqat ijtimoiy, balki siyosiy o'zgarishlarni ham keltirib 
chiqardi. Kommunizmning kapitalizmga qarshilik sifatida paydo bo'lishi olib keldi tub 
o'zgarishlar ba'zi mamlakatlarda. Ayniqsa, Rossiyadagi to'ntarish - Buyuk Oktyabr 
inqilobi edi. 
Mustamlakachilik zaif davlatni, odatda ancha barqaror davlatni qulga 
aylantirishdir. Yevropa tarixida mustamlakachilik katta ahamiyatga ega. Buyuk 
geografik kashfiyotlar natijasida mustamlakachilik, uning boshlanishiga Vasko da 
Gamma va Xristofor Kolumbning sayohatlari ta'sir ko'rsatdi. Mustamlakachilik 
rivojlanayotgan kapitalizm ixtirosining natijasi emas edi. Oldingi asrlarda ham yirik 
mustamlakachilik imperiyalari (Eron, Misr, Rim va boshqalar) mavjud edi. Qadimgi va 
o'rta asr koloniyalarining asosiy farqi yuqori darajadagi tashkiliylik, aniq izchillik va 
Yevropa mustamlakasining texnologik asosidir. O'sha paytda Yevropa Osiyo va 
Afrikaga qaraganda iqtisodiy jihatdan beqaror edi. Yevropani ushbu mamlakatlarning 
resurslari o'ziga jalb qildi, chunki oltinga bo'lgan talab o'sib bordi. Ayirboshlashning 
muhim vositalari talab qilingan edi. Ushbu mamlakatlarning mustamlakachilik 
kengayishi ushbu ehtiyojlarni qondirishi mumkin edi. 
15-asr o'rtalari - 17-asr oxiridagi buyuk geografik kashfiyotlar Yevropada 
dastlabki kapital to'plash jarayoni bilan bog'liq edi. Yangi savdo yo'llari va 
mamlakatlarning rivojlanishi, yangi ochilgan yerlarning talon-taroj qilinishi bu 
jarayonning rivojlanishiga hissa qo'shdi, mustamlakachilik kapitalizm tizimini 
yaratishga, jahon bozorini shakllantirishga asos yaratdi. Mustamlakachilik tarixi 
Yevropaning ikki mamlakati: Ispaniya va Portugaliya bilan chambarchas bog'liq. Shunisi 
e'tiborga loyiqki, ushbu davrda mustamlakachilikning kashshoflari Ispaniya va 
Portugaliya feodal davlatlari bo'lib qolishdi. Ular Yevropaning mustamlakachilik 
ekspansiyasiga yo'l ochdilar, ammo vaqt o'tishi bilan ular Gollandiya va Angliya 
shaklida raqiblariga ega bo'lishdi. Aynan Niderlandiya va Angliya Yevropaning 
mustamlaka ekspansiyasida asosiy rolni ijro etgan. Ushbu vaqt davri kapitalistik 
mustamlakachilikning dastlabki shakllari rivojlanishining boshlanishi bilan belgilandi. 
XVII asrning boshlarida. Gollandiya asosiy mustamlakachilik kuchiga aylandi. 1602 
yilda Gollandiyaning Ost-Hind kompaniyasi tashkil topdi. 
Xuddi shu yili Gollandiyaning oltita shahri - Amsterdam, Delft, Middleburg, 
Rotterdam, Hoorn, Enkhusen palatalari "East India" kompaniyasiga sarmoya kiritdi. Bu 
deyarli butun Afro-Osiyo mintaqasida o'z mamlakatida savdo va dengiz navigatsiyasi 
huquqini olgan birinchi monopol kompaniya edi. Keyinchalik, ushbu namunaga binoan 
Daniya, Shvetsiya, Kuriland va boshqalarning Sharqiy Hindiston kompaniyalari paydo 
bo'ldi. Angliyada mustamlakachilik Gollandiya bilan birga rivojlana boshladi. 
Gollandiyada bo'lgani kabi Angliyada ham Sharqiy Hindiston, G'arbiy Hindiston va 
Levantiya koloniyalari yaratildi. Inglizlar Ispaniya kemalariga hujum qilish uchun 

---

11 
qaroqchilar ekspeditsiyalarini yaratdilar. O'sha davrda inglizlar zamonaviy Shimoliy 
Amerika hududida (Nyufaundlend, Virjiniya, Britaniya Gondurasi, Bermuda) o'zlarining 
dastlabki mustamlakalarini yaratishni boshladilar. XVII asrning ikkinchi yarmidan 
boshlab Angliya Sharqning mustamlakasiga katta e'tibor qaratdi. Angliyaning Ost-Hind 
kompaniyasi birinchi bo'lib o'zini Molukka, Sulavesi, Yava, Sumatra, Hindiston va Sian 
shaharlarida alohida fabrikalar tashkil etish orqali o'rnatdi. Yaqinda Gollandiya va 
Angliya o'rtasida Janubi-Sharqiy Osiyo uchun raqobat urushga olib keldi. Dastlabki 
ustunlik Gollandiya tomonida edi. 1619 yilda Tailand ko'rfazida inglizlar Gollandiya 
flotidan mag'lubiyatga uchradilar va 1620 yilda Angliya molukkalardan butunlay quvib 
chiqarildi. Vaziyat 17-asrning ikkinchi yarmida, savdo urushlari boshlanishi bilan 
o'zgarishni boshladi. Angliya Gollandiyadan Osiyodagi boyligi - Indoneziyani olib 
qo'yishga muvaffaq bo'ldi. 3 Angliya-Gollandiya urushlarida Gollandiyaning dengiz 
kuchini uning ashaddiy dushmani - Angliya buzdi. Va Angliya va Gollandiya o'rtasidagi 
to'rtinchi urush Angliyaning ustunligini belgilab berdi. Shunga qaramay, Niderlandiya 
baribir o'z mustamlakalarini himoya qildi, ammo qaytarib bo'lmaydigan darajada 
rahbarlikni inglizlarga va mustamlaka siyosatining yangi yulduzlari - frantsuzlarga 
topshirdi. 
Yangi, kapitalistik munosabatlarga asoslangan tartiblarning o‘rnatilishida ingliz 
burjua inqilobi katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu inqilob faqat Angliyada emas, butun 
Yevropada kapitalistik munosabatlarning hukmron tartibga aylanishini boshlab berdi. Bu 
davrda faol tashqi siyosat natijasida bo‘lg‘usi Britaniya mustamlakachilik imperiyasining 
asoslari yaratildi. Amerikadagi birinchi mustamlaka – Virjiniyaga asos solindi. Fanda 
Frensis Bekon, adabiyotda Uilyam Shekspir singari arboblarning nomlari butun dunyoga 
mashhur bo‘ldi. Inqilobning sabablari. Kapitalistik munosabatlarning rivojlanishi va 
Reformatsiya natijasida ingliz jamiyatida bo‘linish yuz berdi. Yangi zodagonlar 
kapitalizm rivojlanishidan manfaatdor bo‘lsa, qirol va amaldorlar eski tartiblarning 
saqlanib qolishini istardi. Shunday sharoitda styuartlarning yangi qirollik sulolasi ingliz 
parlamenti va puritanlik (kalvinistlar Angliyada shunday atalgan) cherkoviga qarshi 
kurashga kirishib ketdi. Vujudga kelgan qarama-qarshiliklar inqilob- ning asosiy 
sababiga aylandi. 
Lotin Amerikasida Ispaniyadan mustaqil bo’lish yo’lidagi ozodlik harakati borgan 
sari kuchayib bordi. Ispaniyadan yuborilgan amaldorlar, generallar va boshqa zobitlar 
mustamlakalarda katta boylik jamg’ardilar. Ular kreollarga mensimay qaraganlar. 
Kreollar orasida pomeshchiklar, savdogarlar, monaxlar va ruhoniylar tabaqalari mavjud 
edi. Ispaniya amaldorlari kreollarni Mustamlakalardagi oliy ma’muriy lavozimlarga 
yo’latmas, ular bilan takabburona muomala qilar edilar. Kreollar Ispaniya xazinasiga 
to’lanadigan og’ir soliqlardan, mustamla­kachi amaldorlarning beboshligidan va Ispaniya 
ma’murlarining mustamlakalarning boshqa davlatlar bilan savdosini taqiqlab 
qo’yganligidan aziyat chekkanlar. 
Mustamlakachilik zulmi qishloq xo’jaligi va savdo-sotiqni yanada rivojlantirish 
uchun asosiy to’siq bo’lib qoldi. Shu sababli, mustamlakalarda mustaqil davlatlar 
tuzishga intilish kuchaydi, Ispaniyaning mustamlakachilik zulmiga qarshi ozodlik 
harakati vujudga keldi. Kreollardan chiqqan ma’lumotli pomeshchiklar, va ayniqsa, 
zobitlar orasida ozodlik g’oyalari keng tarqaldi. Mustamlakalarda burjuaziya hali zaif edi. 
Shu sababli kreol, dvoryanlardan chiqqan inqilobchilar ozodlik harakatiga boshchilik 
qildilar. Ozodlik harakatining arboblari xalq ommasining-hindular, metislar va 
mulatlardan chiqqan dehqonlar bilan hunarmandlarning, hatto Ispaniya hukmronligidan 

---

12 
xalos bo’lish o’z qismatining yengillashuviga olib kelishiga umid bog’lagan negr 
qullarning ham madadiga tayandi.